Sfenodonty

Sfenodonty, gady ryjogłowe (Sphenodontia) – rząd gadów z nadrzędu lepidozaurów, o prymitywnej budowie, w większości wymarłych (rozkwit przeżyły w erze mezozoicznej). Są grupą siostrzaną łuskonośnych (jaszczurek, amfisben i węży).

Sfenodonty

Sphenodontia
Williston, 1925
Okres istnienia: 250 mln lat temu–dziś PreꞒ Ꞓ O S D C P T J K Pg N Q 250/0 250/0
Młody samiec hatterii
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	zauropsydy
Podgromada	diapsydy
Nadrząd	lepidozaury
Rząd	sfenodonty
Synonimy
Sphaenodonta Sphenodonta Sphenodontida

Morfologia

Zachowały niektóre cechy wczesnych gadów: resztki struny grzbietowej, żebra skórne, rozmieszczenie zębów. Wymarłe gatunki miały niecały metr długości. Odżywiały się głównie owadami i mięczakami. Niektóre (rodzina Pleurosauridae) prowadziły ziemno-wodny tryb życia.

Dawniej łączono z nimi rynchozaury (Rhynchosauria), żyjącą w triasie grupę gadów o charakterystycznie zagiętym w dół przodzie pyska, spokrewnioną bliżej z archozaurami.

Kladogram zauropsydów:
1. sfenodonty
2. jaszczurki
3. węże
4. i 5. archozaury

Ewolucja

Sfenodonty i ich grupa siostrzana, łuskonośne, należą do nadrzędu lepidozaurów (Lepidosauria), jedynych współczesnych przedstawicieli kladu Lepidosauromorpha. Zarówno łuskonośne jak i hatteria, jedyny żyjący obecnie przedstawiciel sfenodontów, mają zdolność do odrzucania ogona w razie zagrożenia oraz poprzeczną szczelinę kloakalną^[1]. Początek sfenodontów miał miejsce prawdopodobnie w okresie rozejścia się linii ewolucyjnych diapsydów na lepidozauromorfy i archozauromorfy. Podobieństwo hatteriowatych do jaszczurek jest jedynie powierzchowne, gdyż przedstawiciele tej rodziny wykazują kilka cech niewystępujących u innych gadów. Kształt typowy dla jaszczurek występował powszechnie u wczesnych owodniowców – najstarszy znany gad, Hylonomus, również przypominał współczesną jaszczurkę^[2].

Linia ewolucyjna sfenodontów oddzieliła się od łuskonośnych prawdopodobnie około 250 mln lat temu^[3]. Przedstawiciele niektórych rodzajów mezozoicznych sfenodontów, takich jak Clevosaurus, występowali na całym świecie^[4].

Obecnie sfenodonty reprezentowane są przez jeden lub dwa gatunki z rodzaju Sphenodon, zaliczanego do rodziny Sphenodontidae. Pozostałe wymarły około 60 mln lat temu^[5].

Przypisy

1. Alison Cree: Tuatara. W: Tim Halliday, Kraig Adler (red.): The new encyclopedia of reptiles and amphibians. Oxford: Oxford University Press, 2002, s. 210–211. ISBN 0-19-852507-9.
2. Hylonomus: The Earliest Reptile. Natural History Notebooks. Canadian Museum of Nature. [dostęp 2010-04-14]. (ang.).
3. Hilary C. Miller, Jennifer A. Moore, Fred W. Allendorf, Charles H. Daugherty. The evolutionary rate of tuatara revisited. „Trends in Genetics”. 25 (1), s. 13–15, 2009. DOI: 10.1016/j.tig.2008.09.007. (ang.).
4. José F. Bonaparte, Hans-Dieter Sues. A new species of Clevosaurus (Lepidosauria: Rhynchocephalia) from the Upper Triassic of Rio Grande do Sul, Brazil. „Palaeontology”. 49 (4), s. 917–923, 2006. DOI: 10.1111/j.1475-4983.2006.00568.x. (ang.).
5. Zwierzęta : encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005. ISBN 83-01-14344-4. Brak numerów stron w książce

Linki zewnętrzne

• Mikko's Phylogeny Archive – Sphenodontida (ang.)
• Biological Diversity 2001. earlham.edu. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-07-07)]. (ang.).

Encyklopedie internetowe (takson):

• SNL: Rhynchocephalia

Identyfikatory zewnętrzne:

• EoL: 1736
• GBIF: 703
• identyfikator iNaturalist: 26162
• ITIS: 173860
• identyfikator taksonu Fossilworks: 54194