Ryszi

Ryszi (sanskryt ऋषि, trl. ṛṣi, ang. rishi) – tytuł^[1] hinduistyczny. W okresie wedyzmu przysługiwał kapłanom – autorom hymnów wedyjskich^[2] i niektórym bogom (np. Agniemu^[3][4]). Natomiast w okresie Brahmanów i Upaniszad ryszi postrzegani byli jako klasa istot wyraźnie odrębna od bogów (dewa), przodków (pitry), ludzi i zwierząt^[3]. Ich liczebność nie jest ściśle określona, niektóre źródła podają listę nawet 48 tysięcy imion ryszich^[5]. Wyższy stopień w mądrości określany jest tytułem maharszi. Natchniony wieszcz-kobieta to ryszika (sanskryt trl. ṛṣikā)^[6]. Tytułem ryszi określa się też założycieli klasycznych indyjskich szkół filozoficznych (darśana)^[7].

Etymologia i znaczenia

Termin ryszi pochodzi z sanskrytu.

• Wywodzony jest od rdzenia ṛṣ. Pierwiastek ten objaśniany jest poprzez pośrednictwo języka angielskiego jako:

1. to go, to move^[8]
2. to flow, to move near by flowing^[9]
3. movement oraz knowledge^[10].

Znaczenie „ruch” odnosi się do aktu ze strony boskiej, by przyjść do rysziego^[10] i objawić mu w pojedynczym widzeniu całą treść hymnu.

• Możliwe jest też by wywodzić termin ṛṣi od pierwiastka dṛś – widzieć^[11].
• Istnieją też przesłanki aby wiązać termin „ryszi” z sanskr. rksa – „niedźwiedź”, pierwszych siedmiu saptarszich utworzyło siedem gwiazd w Wielkiej Niedźwiedzicy^[12], np. Angiras odpowiada gwieździe Alioth.

Polskojęzyczne źródła używają dla tych autorów hymnów następujących znaczeń (wykaz jedynie z publikacji polskich niebędących tłumaczeniami):

• pochodne od rasen z niem. „szaleć” – (w znaczeniu ogarnięcia świętym czy natchnionym szałem)^[13]
• wieszcz^[14]
  • indyjski wieszcz^[15]
  • wieszcz wedyjski^[16]
  • wedyjski wieszcz^[17]
  • rygwedyjski wieszcz^[18]
  • natchniony kapłan-wieszcz^[19]
  • mityczny wieszcz^[20]
• poeta^[21]
  • poeta rygwedyjski^[22]
  • natchniony poeta^[23]
  • poeta-śpiewak^[24]
  • poeta-wieszcz^[25]
• kapłan^[26]
• święty^[27]
  • święty wieszcz^[28][29]
• mędrzec^[30]
  • natchniony mędrzec^[31]
  • mędrzec-asceta^[32]
  • mędrzec-jasnowidz^[33]
• wizjoner^[34]
  • wedyjski wizjoner^[35]
  • ostrowidz, jasnowidz^[36]
• prorok^[37]
  • boski prorok^[38].

Klasyfikacja

Ryszich można podzielić na trzy kategorie^[39]:

1. brahmarszi
2. radźarszi
3. dewarszi

Szerszy podział obejmuje następujące rodzaje ryszich:

1. brahmarszi,
2. dewarszi,
3. wiprarszi,
4. paramarszi,
5. maharszi,
6. radźarszi,
7. śrutarszi,
8. dźanarszi,
9. taparszi,
10. satjarszi,
11. kandarszi^[40],
12. nagarszi – np. Arbuda Kadraweja.

Rysziki

Natchniony mędrzec kobieta nazywana jest ryszika (sanskryt ṛṣikā). Rygweda wymienia 27 takich wieszczek. Podzielone są tradycyjnie na trzy podgrupy:

1. Ghosza, Godha, Wiśwawara, Apala, Upaniszat, Niszat, Brahmadźajadźuha, Agastjaswasa, Aditi
2. Indrani, Indramata, Sarama, Romasa, Urwasi, Lopamudra, Nadjah, Jami, Śaśwati
3. Śrih, Laksza, Sarpardźani, Wak, Śraddha, Medha, Dakszina, Ratri, Surjasawitri^[41].

Charakterystyka

Ryszi to postacie mitologiczne, które pojawiają się w najstarszych dziełach wedyzmu. Obok wiprów, kawich i dźaritarów, wskazuje się ich jako istoty ludzkie – autorów hymnów zebranych w Wedach oraz późniejszych śastr i sutr hinduistycznych. Bywają też postrzegani jako istoty nadludzkie, obdarzone cudownymi mocami wibhuti, które wykorzystywać mieli w procesach kreacji wszechświata (np. siedmiu saptarszich) i uzdrawianiu ludzi. Mitologia indyjska uznaje ich za patronów wielu różnych dziedzin i umiejętności^[42].

Szczegółowym analizom poddawano procedury prowadzące tych wieszczów do pozyskiwania treści hymnów zamieszczonych w Rygwedzie:

• ṛṣ – pierwiastek sanskryckiego słowa ryszi, sugeruje możliwość przybywania bóstw do wieszczów
• soma – znane są hymny mówiące o napoju z takiej rośliny (możliwe że muchomora), którą wysoko cenili bohaterowie i autorzy hymnów
• manīṣā – zdolność myślenia wzmiankowana w hymnach – jest określana jako otrzymywana od bogów wieszcza moc tych poetów
• tapas – wieszczowie w poznawczej aktywności skierowanej do swojego wnętrza, używając zdolności myślenia manīṣā, w procesie utożsamienia, szukali w sercach obrazów rzeczywistości, które wyrażali następnie treścią hymnów^[43].

Przykłady użycia tytułu

Hinduistyczni współcześni guru

• Maharishi Mahesh Yogi
• Ramana Maharishi z Tiruvannamalai
• Rajarsi Janakananda, wł. James Jesse Lynn, uczeń Joganandy

Postacie przywódców politycznych

• Rajarishi Purushottam Das Tandon
• Rajarishi Chatrapati Shahu z Kolhapuru
• Rajarishi Udai Pratap (Bhinga Raj)

Przypisy

1. Riszi. W: Georg Feuerstein: Joga – Encyklopedia. Maria Kużniak (tł.). Wyd. 1. Poznań: Wydawnictwo Brama, 2004, s. 244. ISBN 83-914652-5-X.
2. Joanna Jurewicz: Wędrówka za przestrzenią. Wybrane hymny Rygwedy. Wyd. 1. Warszawa: Dom Wydawniczy Elipsa, 2013, s. 9–10. ISBN 978-83-7151-001-4. Cytat: Istotną grupę w społeczeństwie Rygwedy stanowili kapłani. Składali oni ofiary i układali modlitwy... W swej funkcji twórców hymnów nazywali się wieszczami (ryszi) lub poetami (kawi). Za swą rytualną i poetycka aktywność otrzymywali zapłatę....
3. Wieszcz, Andrzej Ługowski (tł.). W: Słownik mitologii hinduskiej. Andrzej Ługowski (red. nauk.). Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, 1994, s. 205, seria: Świat Orientu. ISBN 83-86483-20-2. Cytat: Agniego też się określa mianem ryszi.
4. Mircea Eliade, Historia wierzeń i idei religijnych, tom 1, rozdz. Agni – sakralny charakter ognia / Religia Indieuropejczyków – Bogowie wedyjscy, s. 147, cytat: Hymny podkreślają duchowe przymioty Agniego: jawi się w nich jako wieszcz (ṛṣi), obdarzony wielką inteligencją i zdolnością jasnowidzenia.
5. Riszi, Barbara Mękarska (tł.). W: Louis Frédéric: Słownik cywilizacji indyjskiej. Przemysław Piekarski (red. nauk.). Wyd. 1. T. 2. Katowice: Wydawnictwo „Książnica”, 1998, s. 187, seria: Słowniki Encyklopedyczne „Książnicy”. ISBN 83-7132-370-0.
6. Riszi. W: Georg Feuerstein: Joga – Encyklopedia. Maria Kużniak (tł.). Wyd. 1. Poznań: Wydawnictwo Brama, 2004, s. 245. ISBN 83-914652-5-X.
7. Sue Hamilton Filozofia indyjska. Wprowadzenie, rozdz. Wgląd poznawczy, s. 11.
8. Panini, Dhātupāṭha, xxviii.
9. Monier-Williams, Sanskrit English Dictionary.
10. Rishi. W: Swami Harshananda: A Concise Encyclopeaedia of Hinduism. Wyd. 1. T. 3: R–Z. Bangalore: Ramakrishna Math, April 2008. ISBN 978-81-7907-057-4. (ang.). Brak numerów stron w książce
11. Słowniczek do traktatów. W: Manu Swajambhuwa, Watsjajana Mallanaga: Manusmryti, czyli traktat o zacności. Kamasutra, czyli traktat o miłowaniu. Maria Krzysztof Byrski (przeł.). Wyd. 1. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1985, s. 201, seria: Bibliotheca Mundi. ISBN 83-06-00997-5. Cytat: wieszczowie – sansk. ryszi mityczne postacie natchnionych piewców hymnów wedyjskich. »Usłyszeli« lub »ujrzeli« je oni i przekazali pozostałym ludziom. Mistyczna etymologia tego słowa wiążąca je z pierwiastkiem słownym dryś »widzieć« uzasadnia ich wizjonerstwo....
12. Andrzej M. Kempiński: Słownik mitologii ludów indoeuropejskich. Poznań: KW SAWW, 1993, s. 368. ISBN 83-85066-91-8.
13. Rygweda jeszcze raz. W: Eugeniusz Słuszkiewicz: Pradzieje i legendy Indii. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, 2001, s. 95, seria: Świat Orientu. ISBN 83-88238-67-1. Cytat: termin r(i)szi wiążą niektórzy z niem. rasen – »szaleć«, w tym sensie, że wieszcza ogarnia natchniony lub święty szał.
14. hasło Wieszcz. W: Słownik mitologii hinduskiej. Andrzej Ługowski (red. nauk.). Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, 1994, s. 205, seria: Świat Orientu. ISBN 83-86483-20-2. Cytat: Wieszcz (sanskr. ryszi) istota obdarzona niezwykłą nadludzką mocą (...) przejawiająca się przede wszystkim w zdolności widzenia rzeczy ukrytych i niedostępnych wzrokowi..
15. Rygweda jeszcze raz. W: Eugeniusz Słuszkiewicz: Pradzieje i legendy Indii. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, 2001, s. 95, seria: Świat Orientu. ISBN 83-88238-67-1. Cytat: indyjscy wieszczowie mieli świadomość otrzymywania natchnienia i uważali je za nieodzowny czynnik w uprawianiu twórczości literackiej.
16. Piotr Balcerowicz: Historia klasycznej filozofii indyjskiej. Część pierwsza: początki, nurty analityczne i filozofia przyrody. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, 2003, s. 55, seria: Świat Orientu. ISBN 83-88938-55-X. Cytat: Umysły wieszczów wedyjskich (ṛṣi) zaprzątało więc pytanie o początki i źródło świata..
17. Przemysław Piekarski: Brahmaloka. W: Zaświaty i krainy mityczne. M.Sacha-Piekło (red.). Wyd. 1. Kraków: Wydawnictwo Znak, 1999, s. 77. ISBN 83-7006-854-5. Cytat: był dostępny za życia wielkim riszim (wedyjskim wieszczom) i ascetom..
18. Joanna Jurewicz: Kosmogonia Rygwedy. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper, 2001, s. 76, 319. ISBN 83-86951-75-3. Cytat: »rygwedyjscy wieszczowie«, (...) od pierwiastka Vvip oznaczającego »wprawiać w drżenie, wstrząsać wzruszać« i wyrażającego wewnętrzną wibrację ogarniającą wieszcza (ṛṣi) lub poetę (kavi), uzyskana dzięki Somie.
19. Religia. Encyklopedia PWN (9 t.), red. Tadeusz Gadacz i Bogusław Milerski, PWN Warszawa 2003 ISBN 83-01-14053-4, tom 9, s. 11, cytat= natchniony kapłan-wieszcz, autor świętych strof i hymnów.
20. Agata Świerzowska: Jak praktykują jogę Indusi?. W: Przez kultury i cywilizacje. Pamięci Profesora Andrzeja Flisa. Agnieszka Kowalska (red.). Wyd. 1. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2011, s. 103, seria: Estetyka i Krytyka, nr 23 (4/2011). ISBN 978-83-233-3154-4. Cytat: przez mitycznych wieszczów, riszich, na samym początku kosmicznego cyklu.
21. Barbara Grabowska: Kryszna. Z dziejów literatury indyjskiej. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2008, s. 21. ISBN 978-83-235-0553-2. Cytat: Jeden z hymnów Rygwedy (...) ułożył poeta lub wieszcz o imieniu Kryszna (...) dwu niezależnych wieszczach o imieniu Kryszna..
22. Rygweda jeszcze raz. W: Eugeniusz Słuszkiewicz: Pradzieje i legendy Indii. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, 2001, s. 103, seria: Świat Orientu. ISBN 83-88238-67-1.
23. Rygweda jeszcze raz. W: Eugeniusz Słuszkiewicz: Pradzieje i legendy Indii. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, 2001, s. 128, seria: Świat Orientu. ISBN 83-88238-67-1.
24. Rygweda jeszcze raz. W: Eugeniusz Słuszkiewicz: Pradzieje i legendy Indii. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, 2001, s. 101, seria: Świat Orientu. ISBN 83-88238-67-1.
25. Wedy. W: Eugeniusz Słuszkiewicz: Pradzieje i legendy Indii. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, 2001, s. 22, seria: Świat Orientu. ISBN 83-88238-67-1.
26. Joanna Jurewicz: Wędrówka za przestrzenią. Wybrane hymny Rygwedy. Wyd. 1. Warszawa: Dom Wydawniczy Elipsa, 2013, s. 9–10. ISBN 978-83-7151-001-4. Cytat: Istotną grupę w społeczeństwie Rygwedy stanowili kapłani. Składali oni ofiary i układali modlitwy... W swej funkcji twórców hymnów nazywali się wieszczami (ryszi) lub poetami (kawi)..
27. Słownik – hasło riszi. W: Marta Kudelska: Hinduizm. Wyd. 1. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2006, s. 250, seria: Mała biblioteka religii. ISBN 83-7318-643-3. Cytat: riszi – (ṛṣi) wieszcz wedyjski, natchniony poeta, »święty«.
28. Andrzej Tokarczyk: Hinduizm. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1986, s. 35, seria: Religie świata. ISBN 83-03-01610-5. Cytat: Towarzyszy temu przekonanie Hindusa (i hinduisty) o roli odegranej przez »riszich«, tj. świętych wieszczów okresu przedhistorycznego....
29. Kazimierz Banek, Łukasz Trzciński: Indie. Wstęp w Religie Wschodu i Zachodu. Wybór tekstów. s. 14. Cytat: Twórcami Rigwedy byli święci »wieszczowie«, zwani riszi, układający hymny pod wpływem »objawienia«. Autor-poeta przekazywał utwór synowi lub uczniowi.
30. Władza i społeczeństwo. W: Jan Kieniewicz: Historia Indii. Wyd. 3. Wrocław: Ossolineum, 2003, s. 49. ISBN 83-04-04642-3. Cytat: Mędrzec był wieszczem natchnionym, mógł pochodzić z różnych kręgów społeczeństwa.
31. Praca zbiorowa pracowników indologii Uniwersytetu Warszawskiego i Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu: Mały słownik klasycznej myśli indyjskiej. Wydawnictwo Naukowe „Semper”, 1992, s. 85. ISBN 83-900523-2-6.
32. Helena Willman-Grabowska w: Światło słowem zwane: wypisy z literatury staroindyjskiej, red. Marek Mejor, Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, Warszawa 2007, sertia: Literatury Orientalne, ISBN 978-83-89899-86-6, s. 147 literatura epicka / Mahabharata / I. 54. Król Dźanamedźaja i Kryszna Dwajpajana, cytat: mędrzec-asceta (sanskr. ṛṣi – „rszi” albo dla łatwiejszej wymowy: „ryszi”).
33. Encyklopedia religii świata, red. Frédéric Lenoir i Ysé Tardan-Masquelier, współpr. Michel Meslin iJean-Pierre Ros, Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, 2002, ISBN 83-88238-87-6, tom 1, rozdział=Teksty religii wedyjskiej, s. 860 |cytat= teksty usłyszeli ryszi, czyli mędrcy-jasnowidze.
34. Eugeniusz Słuszkiewicz: Pradzieje i legendy Indii. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, 2001, s. 95, seria: Świat Orientu. ISBN 83-88238-67-1. Cytat: Taki r(i)szi, tj. święty wieszcz alias wizjoner.
35. Ekstaza w filozofii Wschodu, Krzysztof Kosior, Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 3, s. 99, działalność vedyjskich wizjonerów (ṛṣi).
36. Stanisław Tokarski: Māyā, doxa i rytm / Maja (māyā) – od etymologii do filozofii. W: Rozumienie wartości w kulturach Wschodu. Małgorzata Ruchel (red.). Wyd. 1. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2011, s. 230, seria: Estetyka i Krytyka nr 22 (3/2011) – Instytut Filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego. ISBN 978-83-233-3138-4. Cytat: „riszi (ṛṣi) to ostrowidz, jasnowidz”.
37. 5. Inicjacja druga: jantra. W: Pandit Rajmani Tigunait: Tantra ujawniona. Kuszenie sił ducha i materii. Agnieszka Rolka (tłum.). Wyd. 1. Bydgoszcz: Dom Wydawniczy Limbus, 2002, s. 118. ISBN 83-7191-108-4. Cytat: „Dlatego właśnie nazywany jest Adi Rishi, pierwotny prorok. Jest wiecznym źródłem wiedzy... przez niego płynie objawienie.”.
38. Ołena Łucyszyna, Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 5, s. 877, boscy prorocy (ṛṣi).
39. Andrzej Ługowski: Wieszcz. W: Słownik mitologii hinduskiej. Ługowski A. (red. nauk.). Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, 1994, s. 206, seria: Świat Orientu. ISBN 83-86483-20-2.
40. John E. Mitchiner: Traditions of the Seven Ṛṣis. Wyd. 2. Delhi: Motilal Banarasidass, 2000, s. xvi. ISBN 81-208-1762-1. (ang.).
41. Swami Harshananda: A Concise Encyclopeaedia of Hinduism. Wyd. 1. T. 3: R–Z. Bangalore: Ramakrishna Math, April 2008, s. 117. ISBN 978-81-7907-057-4. (ang.).
42. Andrzej Ługowski: Ryszi. W: Tadeusz Herrmann, Joanna Jurewicz, Bogusław Jan Koc, Andrzej Ługowski: Mały słownik klasycznej myśli indyjskiej. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper, 1992, s. 85–86. ISBN 83-900523-2-6.
43. Rygwedyjski hymn o początku świata (10.129),Joanna Jurewicz, Kwartalnik Filozoficzny, tom XXIII, zeszyt 3-4 (1995), ISSN 1230-4050, s. 109–125.

Kontrola autorytatywna (pojęcie religijne):

• GND: 4793354-9

Encyklopedie internetowe:

• Universalis: rsi