Rafał Wnuk (historyk)

Rafał Wnuk (ur. 22 maja 1967 w Zamościu) – polski historyk, politolog i muzealnik, profesor nauk humanistycznych^[1]. Od 2024 p.o. dyrektora, a od 2025 dyrektor Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku^[2].

Ten artykuł dotyczy historyka. Zobacz też: inne osoby o tym nazwisku.

Rafał Wnuk

Państwo działania	Polska
Data i miejsce urodzenia	22 maja 1967 Zamość
Profesor nauk humanistycznych
Alma Mater	Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
Doktorat	1999 Polska Akademia Nauk
Habilitacja	2008 Polska Akademia Nauk
Profesura	2017
Wykładowca
Uczelnia	Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
Okres zatrudn.	od 2008
Odznaczenia

Kariera naukowa

W latach 1982–1987 był uczniem Technikum Rolniczego przy Zespole Szkół Rolniczych w Zamościu. W 1987 został studentem historii na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Pracę magisterską pod tytułem Konspiracja akowska i poakowska na Zamojszczyźnie od lipca 1944 do 1956 r. napisał pod kierunkiem prof. Tomasza Strzembosza.

W latach 1993–1997 był doktorantem Szkoły Nauk Społecznych przy Instytucie Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk oraz uczestnikiem seminarium doktoranckiego u prof. Tomasza Strzembosza. W 1999 obronił rozprawę doktorską pod tytułem Zorganizowany opór wobec komunistycznego państwa na przykładzie Okręgu Lublin AK-DSZ-WiN w latach 1944–1947.

Były naczelnik Biura Edukacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Lublinie (2000–2009) i były pracownik naukowy w Pracowni Ziem Wschodnich II RP Instytutu Studiów Politycznych PAN (1996–2008). Od 2008 wykładowca w Instytucie Historii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II. W latach 2002–2010 pełnił funkcję redaktora półrocznika historycznego Instytutu Pamięci Narodowej pt. „Pamięć i Sprawiedliwość”^[2]. Uzyskał habilitację w 2008 r. w Instytucie Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk na podstawie pracy „Za pierwszego Sowieta”. Polska konspiracja na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej (wrzesień 1939 – czerwiec 1941). 23 września 2017 r., decyzją prezydenta RP Andrzeja Dudy, został profesorem nauk humanistycznych^[3]. Niezależnie od tego, szereg wątpliwości wobec postępowania profesorskiego zgłosiła Joanna Gruba^[4].

Jest autorem i współautorem licznych publikacji naukowych dotyczących historii II wojny światowej, polskiego podziemia niepodległościowego oraz polityki pamięci. Jest także pomysłodawcą i redaktorem naczelnym Atlasu polskiego podziemia niepodległościowego 1944–1956^[5]. Specjalność: polska konspiracja na Kresach Wschodnich w latach 1939–1941, wywiad Polskich Sił Zbrojnych oraz Armii Krajowej w okresie II wojny światowej, stosunki polsko-ukraińskie w latach 1939–1947.

Został wybrany na członka Komitetu Nauk Historycznych PAN na kadencję 2020–2023^[6]. W latach 2008–2017 pełnił funkcję głównego specjalisty w Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku, a w latach 2013–2017 był kierownikiem Działu Naukowego tego muzeum. Jest współautorem scenariusza wystawy głównej (wspólnie z Pawłem Machcewiczem, Piotrem Majewskim i Januszem Marszalcem^[2]) i autorem dużej części jej treści^[7]. Scenariusz ten został skrytykowany jako „niedostatecznie patriotyczny” przez polityków Zjednoczonej Prawicy i zmieniony w okresie, gdy funkcję dyrektora muzeum pełnił Karol Nawrocki^[2], co wzbudziło protesty twórców ekspozycji. W styczniu 2018 wystąpili oni do sądu z pozwem przeciwko muzeum, zarzucając nowej dyrekcji naruszenie praw autorskich. Proces trwał 5 lat w dwóch instancjach. Był to pierwszy proces w skali polskiej i międzynarodowej, którego przedmiotem była muzealna wystawa narracyjna i jej scenariusz, rozumiane jako utwory chronione prawami autorskimi. 17 kwietnia 2023 roku Sąd Apelacyjny w Warszawie prawomocnie utrzymał w mocy wyrok I instancji, wydany przez Sąd Okręgowy w Gdańsku, w którym sąd ten stwierdził naruszenie prawa autorskich do wystawy i nakazał muzeum zapłatę kwoty 10 tys. zł na cel charytatywny oraz usunięcie filmu podsumowującego wystawę, który zmieniał całościowy jej przekaz^[8]. Jednakże Sąd Okręgowy w Gdańsku nie uwzględnił w całości żądań powodów, którzy domagali się przywrócenia wystawie całkowicie pierwotnego kształtu, gdyż 16 innych ingerencji nowej dyrekcji muzeum w treść ekspozycji nie było dostrzegalnych dla przeciętnego widza^[9].

14 marca 2024 został powołany na stanowisko p.o. dyrektora Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku^[10], stanowisko objął 2 kwietnia tego samego roku^[11]. Od 1 kwietnia 2025 jest dyrektorem tej placówki^[2]. Został też powołany w skład Rady do spraw Muzeów i Miejsc Pamięci Narodowej na kadencję 2024–2027^[12].

Rafał Wnuk znany jest również ze swoich badań nad historią Narodowych Sił Zbrojnych^[13], a zwłaszcza Brygady Świętokrzyskiej, która była kontrowersyjną formacją zbrojną działającą w czasie II wojny światowej. Jego prace i wystąpienia wskazują na negatywne aspekty działalności Brygady, w tym kolaborację z Niemcami, wyznawanie ideologii faszystowskiej i brutalne działania wobec członków innych organizacji niekomunistycznych^[14]. Wnioski z badań Wnuka wpłynęły na debatę na temat Brygady Świętokrzyskiej i jej miejsca w historii polskiego ruchu oporu.

Jego rodzina pochodzi ze wsi Wysokie pod Zamościem. Jest wnukiem Bolesława Wnuka, posła na Sejm II Rzeczypospolitej^[15].

Publikacje

• Konspiracja akowska i poakowska na Zamojszczyźnie od lipca 1944 r. do 1956 r., Lublin 1993;
• Pany i Rezuny. Współpraca AK-WiN i UPA 1945–1947, Warszawa 1997 (z Grzegorzem Motyką);
• Okręg Lublin AK-DSZ-WiN 1944–1947, Warszawa 2000.
• Atlas polskiego podziemia niepodległościowego 1944–1956 (redakcja całości)
• „Za pierwszego Sowieta”. Polska konspiracja na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej (wrzesień 1939 – czerwiec 1941), Warszawa 2007. Wyd. Instytut Pamięci Narodowej i Instytut Studiów Politycznych PAN, ISBN 978-83-60464-47-2.
• Wojna po wojnie. Antysowieckie podziemie w Europie Środkowo-Wschodniej w latach 1944–1953 (z Grzegorzem Motyką, Tomaszem Stryjkiem i Adamem F. Baranem), Wydawnictwo Naukowe Scholar – Instytut Studiów Politycznych PAN – Muzeum II Wojny Światowej, Gdańsk – Warszawa 2012 ;
• Leśni bracia. Podziemie antykomunistyczne na Litwie, Łotwie i w Estonii 1944-1956, Warszawa 2018;
• Niezłomni czy realiści? Polskie podziemie antykomunistyczne bez patosu (ze Sławomirem Poleszakiem), Warszawa 2024.

Nagrody i odznaczenia

• 2008 – Nagroda „Przeglądu Wschodniego” za rok 2007, za książkę pt. „Za pierwszego Sowieta”. Polska konspiracja...
• 2008 – Nagroda od Jury i Czytelników w konkursie „Książka Historyczna Roku im. Oskara Haleckiego”, dla zespołu redakcyjnego za książkę pt. Atlas polskiego podziemia niepodległościowego 1944–1956, Warszawa-Lublin 2007.
• 2009 – Srebrny Krzyż Zasługi, za zasługi w dokumentowaniu i upamiętnianiu prawdy o najnowszej historii Polski^[16].
• 2014 – Nagroda im. Jerzego Giedroycia jako współautor książki Wojna po wojnie. Antysowieckie podziemie w Europie Środkowo-Wschodniej w latach 1944–1953.

Kontrowersje

Jako p.o. dyrektora Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku podjął decyzję o przywróceniu pierwotnego kształtu stałej wystawy, w związku z czym 24 czerwca 2024 roku usunięto z wystawy w muzeum dodane później materiały dotyczące bohaterów II wojny światowej: rotmistrza Witolda Pileckiego, rodziny Ulmów oraz św. Maksymiliana Marii Kolbego^[17]. Ruch ten wywołał niezadowolenie społeczne oraz dyskusję w mediach. Swój sprzeciw wyraził również lider PSL Władysław Kosiniak-Kamysz. Sam Wnuk porównał sposób prezentacji tych postaci do prezentacji Myszki Miki i Supermana, a sprzeciw wobec swojej decyzji określił „szantażem patriotycznym”^[18]. Muzeum zapewniło, że nieprawdą jest, że rtm Witold Pilecki został usunięty, usunięto wyłącznie jedno, niepasujące do całości zdjęcie rotmistrza z innej epoki i w cywilu. Wyjaśniono też, że prezentacja Maksymiliana Kolbego i rodziny Ulmów będzie godna, rzetelna i zgodna z najnowszymi badaniami. Placówka zapewniła również, że „nie powieli nieścisłości i błędów, które widniały na usuniętych ekspozycjach”^[19].