Por (roślina)

Por (Allium ampeloprasum L.) – gatunek rośliny dwuletniej z rodziny amarylkowatych (podrodzina czosnkowe). Pochodzi z Azji Mniejszej. Uprawiano ją w celach konsumpcyjnych w starożytnym Egipcie, Grecji i Rzymie. Na tereny Polski trafiła w średniowieczu. Jest jednym z symboli narodowych Walii.

Por

Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	szparagowce
Rodzina	amarylkowate
Podrodzina	czosnkowe
Rodzaj	czosnek
Gatunek	por
Nazwa systematyczna
Allium ampeloprasum L. Sp. pl. 1:294. 1753[3]

Morfologia

Łodyga

Jest bardzo skrócona – tworzy tzw. piętkę.

Liście

Płaskie i wydłużone.

Kwiaty

W drugim roku wegetacji wyrastają wysokie nawet na 2 m pędy kwiatostanowe wydające białe lub białoróżowe kwiaty zebrane w baldachy.

Owoce

Nasiona czarne, pomarszczone 350–400 szt./g.

System korzeniowy

Wiązkowy, silnie rozwinięty, większość korzeni sięga 20 cm w głąb gleby, niektóre nawet 125 cm.

• 
  Kwiatostan
• 
  Owocostany, nasiona

Systematyka, zmienność i nazewnictwo

Gatunek por Allium ampeloprasum L. należy do rodzaju czosnek Allium L. zaliczanego w systemie APG do podrodziny czosnkowych Allioideae Herbert, do rodziny amarylkowatych Amaryllidaceae J. St.-Hil.^[2]

Synonimy^[3]

Allium adscendens Kunth, Allium albescens Guss., Allium ascendens Ten., Allium babingtonii Borrer, Allium bertolonii De Not. Allium byzantinum K.Koch, Allium durieuanum Walp., Allium gasparrinii Guss., Allium holmense Mill. ex Kunth, Allium kurrat Schweinf. ex K.Krause, Allium laetum Salisb., Allium porraceum Gray, Allium porrum L., Allium pylium De Not., Allium scopulicola Font Quer, Allium spectabile De Not., Allium syriacum Boiss. Allium thessalum Boiss., Porrum amethystinum Rchb., Porrum ampeloprasum (L.) Mill., Porrum commune Rchb., Porrum sativum Mill.

Podtaksony

The Plant List uznaje za synonimy nazwy gatunkowej także szereg nazw podtaksonów tego gatunku, wyróżnianych jako podgatunki, odmiany lub formy^[3]: Allium ampeloprasum var. babingtonii (Borrer) Syme, A. a. var. bertolonii (De Not.) Nyman, A. a. var. bulbiferum Syme, A. a. var. bulgaricum Podp., A. a. var. caudatum Pamp., A. a. var. gasparrinii (Guss.) Nyman, A. a. var. gracile Cavara, A. a. subsp. halleri Nyman, A. a. var. holmense Asch. & Graebn., A. a. f. holmense (Asch. & Graebn.) Holmboe, A. a. subsp. porrum (L.) Hayek, A. a. var. porrum (L.) J.Gay, A. a. var. pylium (De Not.) Asch. & Graebn., A. a. subsp. thessalum (Boiss.) Nyman, A. a. var. wiedemannii Regel.

Odmiany uprawne

• Wczesne: 'Jolant' , 'Varna' (rośliny wysokie, cienkie, zgrubienie cebulowe wydatne), 'Bluevetia' (łodyga rzekoma gruba 20–25 cm, pokrój półwzniesiony).
• Średnio-wczesne: 'Longina' (liście z niebieskim odcieniem, nieobecne zgrubienie cebulowe, łodyga rzekoma 20–25 cm), 'Pinola' (brak cebuli, długa część biała liści, dalej liście ciemnozielone), 'Profina' , 'Arcona' , 'Alita' .
• Późne (mogą zimować w polu): 'Blizzard' (cebula wyraźnie zaznaczona), 'Arkansas' , 'Clasina' (liście niebieskozielone), 'Carina' (liście o intensywnym niebieskozielonym zabarwieniu), 'Patryk' (liście szarozielone, bardzo późna odmiana).

Zastosowanie

Poprzeczny przekrój pędu

Ciasto z sera i porów

Roślina jadalna

Uprawiany jako warzywo. Zawiera ok. 12% suchej masy, w tym 2% białek, 10% węglowodanów. Zawiera także fosfor, wapń, nieco witaminy C, w niewielkich ilościach witaminy B₁, B₂, karoten i kwas nikotynowy. Wartość energetyczna 100 g: 197 kJ.

Wartość odżywcza

Ilość aminokwasów w 100 g[4] Nazwa Ilość w mg Izoleucyna 102 Leucyna 193 Lizyna 138 Metionina 48 Cystyna 36 Fenyloalanina 134 Tyrozyna 101 Treonina 114 Tryptofan 32 Walina 136 Arginina 137 Histydyna 53 Alanina 129 Kwas asparaginowy 247 Kwas glutaminowy 274 Glicyna 111 Prolina 116 Seryna 98

Wartość odżywcza Por, świeży (100 g) Wartość energetyczna 121 kJ (29 kcal) Białka 2,2 g szczegółowe informacje RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 4,8% 4,8% 4,8% 4,8% M 3,9% 3,9% 3,9% 3,9% Węglowodany 5,7 g szczegółowe informacje Przyswajalne 3,0 g RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 2,3% 2,3% 2,3% 2,3% M 2,3% 2,3% 2,3% 2,3% Jednocukry Glukoza 1,0 g Fruktoza 1,0 g Dwucukry Sacharoza 0,8 g Laktoza 0 g Skrobia 0,1 g Błonnik 2,7 g AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 11% 11% 13% 13% M 7,1% 7,1% 9,0% 9,0% Tłuszcze 0,3 g szczegółowe informacje Kwasy tł. nasycone 0,04 g Kwasy tł. nienasycone Jednonienasycone 0,1 g Wielonienasycone 0,1 g omega-3 0,02 g α-Linolenowy (ALA) 0,02 g AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 1,8% 1,8% 1,8% 1,8% M 1,3% 1,3% 1,3% 1,3% omega-6 0,08 g Linolowy (LA) 0,08 g AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,7% 0,7% 0,7% 0,7% M 0,5% 0,5% 0,6% 0,6% Woda 90,9 g szczegółowe informacje AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 3,4% 3,4% 3,4% 3,4% M 2,5% 2,5% 2,5% 2,5% Witaminy Witamina C 20,2 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 27% 27% 27% 27% M 22% 22% 22% 22% Tiamina (B1) 0,112 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 10% 10% 10% 10% M 9,3% 9,3% 9,3% 9,3% Ryboflawina (B2) 0,067 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 6,1% 6,1% 6,1% 6,1% M 5,2% 5,2% 5,2% 5,2% Niacyna (B3) 0,59 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 4,2% 4,2% 4,2% 4,2% M 3,7% 3,7% 3,7% 3,7% Witamina B6 0,2 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 15% 15% 13% 13% M 15% 15% 12% 12% Foliany 0,056 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 14% 14% 14% 14% M 14% 14% 14% 14% Kobalamina (B12) 0 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Witamina A 0,148 mg RAE RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 21% 21% 21% 21% M 16% 16% 16% 16% Witamina D 0 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Witamina E 0,52 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 3,5% 3,5% 3,5% 3,5% M 3,5% 3,5% 3,5% 3,5% Makroelementy Fosfor 52 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 7,4% 7,4% 7,4% 7,4% M 7,4% 7,4% 7,4% 7,4% Wapń 48 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 4,8% 4,8% 4,0% 4,0% M 4,8% 4,8% 4,8% 4,0% Magnez 11 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 3,5% 3,4% 3,4% 3,4% M 2,8% 2,6% 2,6% 2,6% Potas 248 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 5,3% 5,3% 5,3% 5,3% M 5,3% 5,3% 5,3% 5,3% Sód 6 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,4% 0,4% 0,5% 0,5% M 0,4% 0,4% 0,5% 0,5% Mikroelementy Jod 0,002 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 1,3% 1,3% 1,3% 1,3% M 1,3% 1,3% 1,3% 1,3% Żelazo 1,1 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 6,1% 6,1% 14% 14% M 14% 14% 14% 14% Miedź 0,13 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 14% 14% 14% 14% M 14% 14% 14% 14% Cynk 0,69 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 8,6% 8,6% 8,6% 8,6% M 6,3% 6,3% 6,3% 6,3% Mangan 0,18 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 10% 10% 10% 10% M 7,8% 7,8% 7,8% 7,8% Dane liczbowe na podstawie: [4] Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health[5]

Uprawa

Uprawa w północnej Francji

Pole porów w Tumie pod Łęczycą (2022)

Historia uprawy

Jako roślina uprawna znany od czasów biblijnych^[6]. Uprawiano go w celach konsumpcyjnych w starożytnym Egipcie, Grecji i Rzymie. Na tereny Polski trafił w średniowieczu.

Wymagania

Por nie ma dużych wymagań cieplnych – kiełkuje już przy 3–4 °C. Optimum temperatury wynosi 15–20 °C. Wytrzymuje temperatury do −15 °C. Ma duże wymagania wodne – jest szczególnie wrażliwy na suszę w czasie kiełkowania. Lubi wilgotne powietrze i stanowiska słoneczne. Uprawia się go najczęściej w drugim roku po nawożeniu obornikiem.

Obecność w kulturze i symbolice

Por jest jedną z roślin biblijnych. Wymieniany jest w Księdze Liczb (11,5-6) i w wielu innych miejscach Biblii^[6]. Jest jednym z symboli narodowych Walii.

Uwieczniony w martwych naturach Emmanuela Zamora (1840–1919) pt. „Alho-porro”, Fritza Westendorpa (1867–1926) czy Carla Schucha (1846–1903).

• 
  Emmanuel Zamor
• 
  Fritz Westendorp
• 
  Carl Schuch

Przypisy

1. Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
2. Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-09] (ang.).
3. Allium ampeloprasum L.. [w:] The Plant List (2013). Version 1.1. [on-line]. [dostęp 2017-05-13].
4. Hanna Kunachowicz, Beata Przygoda, Irena Nadolna, Krystyna Iwanow: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. Wyd. II zmienione. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2017, s. 507. ISBN 978-83-200-5311-1.
5. Dietary Reference Intakes Tables and Application. Institute of Health. The National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. (ang.). Brak numerów stron w książce
6. Zofia Włodarczyk: Rośliny biblijne. Leksykon. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2011. ISBN 978-83-89648-98-3. Brak numerów stron w książce

Bibliografia

• Bohumír Hlava, Dagmar Lánská: Rośliny przyprawowe. Warszawa: Państwowe Wydawnictwa Rolnicze i Leśne, 1983. ISBN 83-09-00456-7. Brak numerów stron w książce

Kontrola autorytatywna (klasa organizmów określana jedną wspólną nazwą):

• NKC: ph392389
• LNB: 000187223

Encyklopedie internetowe:

• PWN: 3960535
• Britannica: plant/leek
• Treccani: porro
• SNL: purre
• Catalana: 0167998
• DSDE: porre

Identyfikatory zewnętrzne:

• GBIF: 2856465
• USDA PLANTS: ALAM