Loading AI tools
rodzaj nastawy ołtarzowej o złożonej strukturze, malowanej lub rzeźbionej, skomponowanej na kilku (kilkunastu) płaszczyznach (skrzydła, kwatery), wiążącej wiele elementów w harmonijną całość Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Poliptyk (gr. polu – wiele; ptyche – składać się; gr. polyptychos, łac. polyptychus – wielokrotnie złożony) – typ nastawy ołtarzowej charakterystyczny dla późnego gotyku.
 |
 |
Nastawa w formie poliptyku to złożona struktura, malowana lub rzeźbiona, skomponowana na kilku (kilkunastu) płaszczyznach (skrzydła, kwatery), wiążąca wiele elementów w harmonijną całość wg określonej koncepcji artystycznej i wspólnego programu ikonograficznego[1][2][3].
Nastawy ołtarzowe z ruchomymi skrzydłami powstawały w krajach na północ od Alp (także we Francji), natomiast w krajach basenu Morza Śródziemnego (Włochy, Hiszpania, Prowansja, Dalmacja) poliptyki składały się z wielu powiązanych ze sobą kwater i nie zamykały się.
Wydzielone obramieniem, malowane lub rzeźbione, pole skrzydła lub tablicy środkowej poliptyku nazywamy kwaterą. Ruchome części boczne, w poliptykach rzeźbionych lub malowanych, zamykające szafę ołtarzową, zwykle podzielone na kwatery, noszą nazwę skrzydeł. Stronę frontową skrzydła przy otwarciu nazywamy awersem lub stroną wewnętrzną, natomiast stronę tylną (odwrocie) – rewersem lub stroną zewnętrzną[4].
Poliptykiem nazywamy również malowidło (płaskorzeźbę) skomponowane na kilku sąsiadujących ze sobą płaszczyznach (kwaterach), które łączy w całość wspólny program ikonograficzny. W XIX i XX w. wykroczył poza obszar sztuki sakralnej[5]. Przykładami mogą być tryptyki Otto Dixa – Wielkie miasto (1927–1928) i Wojna (1929–1932) oraz seria wielkoformatowych tryptyków Francisa Bacona. Na Dalekim Wschodzie (Chiny, Japonia, Korea) istnieje tradycja świeckiego poliptyku w formie parawanów złożonych z części połączonych zawiasami. Na takich malowanych ekranach przedstawiano najczęściej sceny pejzażowe i bitewne. Tworzyli je m.in. Kanō Sanraku (1559–1635) – Jesienne proso, Utagawa Kunisada (1786–1865) – tryptyk W teatrze kabuki[6].
Poliptyk powstał z przekształcenia bizantyjskich form obrazowych (ikonostas), początkowo jako tzw. dossale (tablica przedstawiająca rząd popiersi świętych, ukazanych pod oddzielającymi ich ostrołukowymi arkadami). O bezpośrednich związkach łączących formę pojedynczej nastawy ołtarzowej i tryptyku świadczą pochodzące z lat 1280–1310 wielkoformatowe Madonny z Dzieciątkiem namalowane na złotym tle, w otoczeniu aniołów i świętych, znajdujące się obecnie w galerii Uffizi we Florencji (Cimabue, Giotto, Duccio). Istotną rolę w rozwoju poliptyku odegrał ołtarz główny katedry w Sienie – Maesta Duccia (1308–1311) z przedstawieniem Tronującej Madonny, który stał się wzorem dla wielu twórców włoskich XIV w. (Simone Martini, Giotto)[5].
Z punktu widzenia struktury poliptyk wywodzi się z dyptyków z kości słoniowej rozpowszechnionych już w późnym okresie rzymskim, Dyptyk, i jego pochodna – tryptyk, stał się popularną formą niewielkich obiektów dewocyjnych w okresie wczesnochrześcijańskim i w kulturze bizantyjskiej. Takie małe ołtarzyki o skrzydłach połączonych zawiasami można była łatwo zamykać jak książkę, zabierać w podróż i otwierać do modlitwy.
Można też mówić o wzajemnym oddziaływaniu relikwiarzy i poliptyków. Pewien typ relikwiarza, zazwyczaj bogato zdobiony, posiadał w części środkowej rodzaj kasety na relikwie, do której przymocowywano zamykane skrzydła, tworzące miniaturowy tryptyk.
Podobne powiązania istniały też pomiędzy poliptykami a witrażami, które od połowy XIII w. miały ustaloną kompozycję, z ramami i częścią wieńczącą, a przede wszystkim z podziałem na kwatery, przypominającą malarstwo tablicowe[7].
Rozróżniamy następujące rodzaje poliptyków:
W Niderlandach w XV w. zachowało się ponad 100 malowanych tryptyków[8] składających się z części środkowej oraz dwóch ruchomych skrzydeł, obustronnie zdobionych. Dekoracja wewnętrznych części skrzydeł (awersów) widoczna jest, gdy są one otwarte i stanowią dopełnienie dekoracji środkowej, natomiast po zamknięciu części ruchomych ukazuje się strona wewnętrzna skrzydeł (rewersy). Wykorzystywano w nich często efekty iluzjonistyczne imitując techniką "en grisaille" kolor kamiennego reliefu, tworząc postacie wyglądające jak rzeźbione posągi. Iluzja rzeźby niepolichromowanej występowała prawie wyłącznie na rewersach skrzydeł i obejmowała zawsze te same typy tematyczne: wizerunki świętych, Trójcy Świętej oraz scenę Zwiastowania. Zachowało się ponad 170 tego typu przedstawień[9]. Pierwszym zachowanym przykładem niderlandzkiego retabulum snycersko-malarskiego jest Ołtarz Ukrzyżowania, wykonany na zamówienie Karola Śmiałego w latach 1390–1399[10]. Jest to duży, horyzontalny w formacie tryptyk malowany na zewnątrz, a rzeźbiony wewnątrz. W szafie otwartego ołtarza widnieją trzy sceny: Ukrzyżowanie, Pokłon Trzech Króli i Złożenie do grobu. Powyżej piętrzą się wimpergi i maswerki z figurami aniołów. Na skrzydłach, w niszach, zostały przemiennie umieszczone figury świętych mężów i niewiast. Wspaniała architektoniczna scenografia wnętrza pokryta jest lśniącym złotem pokrywającym figury i gotyckie ornamenty.
![Thumb](#/media/Plik:Robert_Campin_-_Triptych_with_the_Annunciation,_known_as_the_"Merode_Altarpiece"_-_Google_Art_Project.jpg)
Bardziej złożoną konstrukcję stanowiła nasada wieloczłonowa. Przełomem stało się dodanie do części nieruchomej korpusu (malowana tablica, trójwymiarowa nisza z rzeźbami) dwóch par skrzydeł (pentaptyk). Niekiedy dodawano trzecią stałą (nieruchomą) parę skrzydeł (heptaptyk). Zapewniały one nastawie większą szerokość i masywniejszy wygląd oraz umożliwiały zaprezentowanie jeszcze bogatszego programu ikonograficznego[11]. Nastawa stała się złożoną strukturą, którą stanowiły następujące elementy: korpus (szafa ołtarzowa), predella (element pośredni między szafą ołtarzową a mensą), baldachim (nad figurami korpusu), skrzydła ruchome (z awersem i rewersem) lub nieruchome oraz ozdobne zwieńczenie (na korpusie). Dekoracja rzeźbiarska, zwykle pełnoplastyczna, znajdowała się w części środkowej, mającej formę kwadratowej lub prostokątnej szafy (stąd nazwa ołtarz szafiasty). Na skrzydłach z reguły umieszczano kompozycje malarskie lub malarsko-rzeźbiarskie, dzięki temu były one lżejsze i nie obciążały nadmiernie korpusu. Wszystkie partie rzeźbione pokrywane były polichromią. Wystawne retabulum ołtarza głównego w ważnych kościołach miało zdobione także boki oraz tył.
Nad częścią środkową poliptyku umieszczano bogatą oprawę architektoniczną – zwieńczenie. Zdobiono je arkadami, łukami, elementami roślinnymi, grzebieniami, laskowaniem, pinaklami i maswerkami, dzięki czemu tworzono strukturę przestrzenną podobną w detalu i zasadach architektonicznych do fasad świątyń gotyckich. Na górnej jego krawędzi często ustawiano statuetki. W północnej Europie do dekoracji skrzydeł i szafy środkowej wykorzystywano kolumienki i filary uformowane na kształt guzowatych pni drzew, plecionki w formie liściastych splotów, wić roślinną i kwiatostany. Częsty był motyw łodygi i kwiatów ostu[12].
Skrzydłowe poliptyki na Północy były zamykane w dni powszednie, otwierano je zaś tylko w niedzielę i dni świąteczne. Ołtarz szafiasty (skrzydłowy, składany) w formie tryptyku dawał dwa widoki: zamknięty ukazywał tzw. stronę dni powszednich, otwarty – stronę niedzielno-świąteczną. Poliptyki z dwiema parami skrzydeł (pentaptyki) umożliwiały trzy wersje widoku: powszedni, niedzielny i świąteczny[13]. Dzięki zmienności oglądu można było dostosowywać prezentowane przedstawienia do określonego momentu w roku liturgicznym. Powstawała swoista czasoprzestrzeń, w której rozgrywał się spektakl otwierający kolejne wymiary rzeczywistości sakralnej, np. historia lokalnego świętego (autoprezentacja kościoła jako miejscowej wspólnoty), wykład z historii Zbawienia, wgląd w rzeczywistość niebiańską. Mechanizm zmiany wyglądu nastawy narzucał porządek, następstwo i wzajemną relację malowanych lub rzeźbionych przedstawień[14].
Włoskie poliptyki składały się zazwyczaj w wielu powiązanych ze sobą, zestawionych w kilku kondygnacjach, niewielkich obrazów z wizerunkami pojedynczych świętych, oddzielonych wąskimi ramami architektonicznymi. Charakteryzowały je bogate, dekoracyjne, starannie opracowane obramienia (kolumienki, pinakle, kwiatony), które ze względu na swą delikatność lepiej nadawał się do ołtarzy o nieruchomych częściach bocznych[15].
_-_WGA00496.jpg)
W Hiszpanii, podobnie jak we Włoszech poliptyki z ruchomymi skrzydłami były bardzo rzadkie. Przykładem może być Ołtarz Mariacki w katedrze w Walencji). Oprócz dużych nastaw jednoczęściowych tworzonych pod silnym wpływem flamandzkim powstawały tam poliptyki składające się z licznych, zestawionych w kilku kondygnacjach, względnie małych obrazów oddzielonych ramami architektonicznymi[16]. Oddziaływały tu też wpływy włoskie, początkowo Giotta, później włoskiego stylu międzynarodowego[17].
W II połowie XV w. na półwyspie Iberyjskim wykształciło się retablo – potężnych rozmiarów nastawa ołtarzowa złożona z wielu obrazów lub przedstawień płaskorzeźbionych albo rzeźbionych, rozmieszczonych w kilku rzędach i ujętych we wspólną ramę architektoniczną. Powstawały wtedy monumentalne „ściany” z malowanego i złoconego drewna, podzielone delikatnymi, gotycko-płomienistymi ramami, wypełnione licznymi, rozmieszczonymi w kilku rzędach posągami, stojącymi w niszach z baldachimami[18].
Najwcześniejsze potwierdzone dowody istnienia retabulum ołtarzowego pochodzą z XI w. Początkowo na mensie ołtarzowej umieszczano tablicę metalową (ze srebra lub złoconej miedzi), kamienną lub drewnianą, zdobioną przedstawieniem figuralnym. Malowane, rzeźbione lub złotnicze nastawy w kształcie prostokątnej tablicy ukazywały stojące figury świętych, rozmieszczonych symetrycznie, zwykle w obrębie podziałów architektonicznych, np. pod arkadami. Istniejąca od XI w. tradycja nastawy ołtarzowej zyskała aprobatę na synodzie w Trewirze w 1310, gdzie ustalono, że w każdym kościele (przed, z tyłu lub ponad ołtarzem) powinno znajdować się plastyczne przedstawienie, malowidło bądź inskrypcja, które pozwalały określić patrona kościoła, któremu ołtarz był poświęcony[19]. Potwierdził to synod w Pradze w 1565.[20]
Gotyk przejął z okresu romańskiego formę retabulum w postaci tablicy, wykształcając dwa jego typy: nastawa ołtarzowa, której podstawowym wyznacznikiem było architektoniczne zwieńczenie oraz retabulum, którego kierunek rozwoju przestrzennego określały przytwierdzone do boków korpusu ruchome skrzydła. W XIV-XV w. nastawa ołtarzowa uniezależnia się od architektury i staje się centralnym miejscem świątyni. Przekształca się w autonomiczny mikrokosmos skupiający uwagę wiernych jako wspaniała oprawa świętych relikwii oraz miejsce emanowania prawdy religijnej i moralnej. Retabula skrzydłowe pojawiają się w końcu XIII wieku, a szczytowy punkt rozwoju osiągają w na przełomie XV i XVI w.
Poliptyki z częściami bocznymi nieruchomymi wywodziły się z malarstwa ściennego lub nawiązywały do struktury ikonostasów, natomiast te z ruchomymi skrzydłami stanowiły rozwinięcie formy relikwiarza. W krajach basenu Morza Śródziemnego bardziej typowe były nastawy ołtarzowe o częściach bocznych nieruchomych. Do wyjątków należą m.in. tryptyk w katedrze w Tivoli oraz Tryptyk cechu płócienników (Tabernakulum Linaiuoli) (1433) Fra Angelica (Museo di San Marco we Florencji). Najstarszym przykładem włoskiego poliptyku gotyckiego, jaki dotrwał do naszych czasów w stanie prawie nienaruszonym, jest Poliptyk św. Katarzyny (1319–1320) Simone Martiniego, przeznaczony do kościoła św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Pizie[21]. Od lat trzydziestych XV w. włoski poliptyk gotycki powoli wypiera renesansowa pala.
Nastawy ołtarzowe podobne w typie do tryptyków Jacques’a de Baerze z Champmol, z rzędem figur świętych zwieńczonych strefą ornamentów architektonicznych, spotykamy poza Niderlandami także w Niemczech, Westfalii, Dolnej Saksonii oraz w Hamburgu[10] Na przełomie XV i XVI w. snycerskie ołtarze skrzydłowe w kształcie dwupiętrowej ściany architektonicznej stały się specjalnością warsztatów niderlandzkich, przede wszystkim antwerpskich i przeznaczone były głównie na eksport do Niemiec, Skandynawii i Polski (Gdańsk, Pruszcz Gdański, Żukowo). Poliptyki zanikają stopniowo w połowie XVI w., choć sporadycznie występują jeszcze w okresie późnego renesansu i manieryzmu, np. poliptyk w katedrze NMP w Ingolstadt (1560–1572) czy poliptyk w kościele parafialnym w Wieniawie k. Radomia (1544)[22].
,_Sauerland,_NRW.jpg)
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
