Pleonazm

Pleonazm (z gr. πλεονασμός pleonasmos „nadmiar”)^[1], potocznie lub żartobliwie masło maślane^[2] – wyrażenie, w którym jedna część wypowiedzi zawiera treść występującą także w drugiej części, zaliczane do redundantnych połączeń wyrazowych^[3][4][5][6].

Charakterystyka pojęcia

W literaturze językoznawczej nie czyni się konsekwentnego rozróżnienia między terminami „pleonazm” i „tautologia”. Według niektórych klasyfikacji pleonazmami są wyłącznie połączenia wyrazów w stosunku nadrzędno-podrzędnym (jako przeciwstawne traktuje się wówczas tautologie, będące konstrukcjami o charakterze współrzędnym)^[7]. Pozostali autorzy natomiast nie wprowadzają wyraźnego rozróżnienia między tymi określeniami^[2][8][9] . Określenia „pleonazm” i „tautologia” są znane także w nauce o literaturze, wchodząc w skład problematyki stylistycznej. Inne bliskoznaczne terminy to „battologia” i „perissologia”^[1].

Niekiedy pleonazmy stosuje się celowo do konstrukcji figur retorycznych (np. najbielszy odcień bieli), dla osiągnięcia efektu humorystycznego^[9]  lub wzmocnienia siły ekspresji^[10]. Są spotykane w utworach literackich^[2][11] i typowe dla tradycji oralnych^[10]. Mogą być zamierzoną amplifikacją, wzbogacającą styl tekstu^[1]. Charakter pleonastyczny wykazują również niektóre wyrażenia języka codziennego; część z nich (np. mała dziewczynka) spotyka się z aprobatą ze strony normatywistów, z kolei inne są oceniane negatywnie^[7][12].

Pleonazmy są typowym przedmiotem krytyki językowej na gruncie preskryptywnego podejścia do języka^[13][14], a ich używanie bywa postrzegane w kategorii uchybienia stylistycznego^[1][15]. Częsta postawa językowa, która sprzeciwia się obecności pleonazmów i innych form nadmiarowości słownej, czasem uchodzi za naukowo bezpodstawną i została nazwana ideologią antyredundancji; pleonazmy to bowiem jeden z wielu przejawów redundancji w języku^[13][16]. Niektórzy polscy badacze nadają terminowi „pleonazm” węższy zakres znaczeniowy, rezerwując to miano dla redundancji krytykowanych i uważanych za niefortunne^[7].

Zdarza się, że wyrażenie na pierwszy rzut oka pleonastyczne w rzeczywistości nie komunikuje nadmiarowych treści – na przykład jeśli z kontekstu wynika, że wypowiedź może dotyczyć zarówno polityka Lipca, jak i miesiąca, to wyrażenie mowa jest o miesiącu lipcu nie jest właściwym pleonazmem.

Mechanizmy powstawania

Pleonazmy czasami zawierają wyrazy pokrewne (np. tłusty tłuszcz), wyrazy obce, których zakresu semantycznego twórca wypowiedzi nie uświadamia sobie w pełni, przynajmniej w momencie mówienia (np. akwen wodny), lub powielone dodatkowym słowem znaczenia wynikające z użytej formy leksykalnej lub gramatycznej (np. ryzyko wystąpienia powikłań zamiast ryzyko powikłań).

Przykłady

W języku polskim

• cofać się do tyłu
• wracać z powrotem
• najbardziej optymalne
• równe połowy
• pełny komplet
• potencjalnie możliwy
• pozytywna aprobata
• akwen wodny
• fakt autentyczny
• demokracja ludowa
• wzajemna współpraca
• kopnąć nogą
• spadać w dół
• kontynuować dalej
• zabić na śmierć^[a]

W języku angielskim

• free gift
• plans for the future
• new innovation^[15]

Skrótowce

Formalnie pleonazmami są również niektóre wyrażenia skrótowcowe, na przykład te związane z techniką (artykuły AGD, pamięć RAM, dioda LED, płyta CD, komputer PC), prawem i administracją (numer NIP, podatek VAT, rejestr KRS) lub medycyną (wirus HIV). Zjawisko występowania tego rodzaju pleonazmów określa się żartobliwie jako RAS syndrome (Redundant Acronym Syndrome syndrome)^[9] . W praktyce takie połączenia są jednak powszechne i nie budzą zastrzeżeń środowisk zajmujących się poradnictwem językowym^[17], gdyż brak poprzedzającego skrótowiec rzeczownika może prowadzić do niezręczności, m.in. z uwagi na trudności z odmianą skrótowca przez przypadki. W zdaniu:

Kopiowanie płyty CD do pamięci RAM sygnalizowane jest migotaniem diody LED.

brak owych rzeczowników prowadziłby do nienaturalnie brzmiącego:

Kopiowanie CD do RAM sygnalizowane jest migotaniem LED.

Niektóre skrótowce przyjęło się odmieniać przez przypadki^[18][19] (pojemność RAM-u, ujawnienie PIN-u, zakażenie HIV-em) – o wyborze między odmianą, jej brakiem lub zastosowaniem w danym kontekście pleonazmu decyduje uzus (zwyczaj językowy), w tym przypadku stopień leksykalizacji skrótowca. Obcojęzyczne skrótowce poprzedzone odpowiednimi rzeczownikami tworzą tak zwane pleonazmy pozorne^[17], gdyż obcojęzyczna nazwa występująca w rozwinięciu skrótu nie jest ogólnie przyjętym leksemem języka docelowego – dlatego z przychylną oceną spotykają się określenia podatek VAT (słowo tax w skrótowcu VAT nie jest elementem języka polskiego, w którym jego odpowiednikiem jest słowo podatek), komputer PC i tym podobne.

Stosowalność odmiany skrótowców lub poprzedzanie ich odpowiednimi rzeczownikami może zależeć od kontekstu wypowiedzi i stopnia znajomości danego skrótowca w gronie jej adresatów. W kontekście dotyczącym medycyny, zwłaszcza w specjalistycznym artykule medycznym, poprzedzanie skrótowca HIV rzeczownikiem wirus może być uznane za niefortunne stylistycznie, jednak w kontekstach popularnonaukowych zastosowanie pleonazmu jest uzasadnione.

Zobacz też

Zobacz hasła pleonazm i masło maślane w Wikisłowniku

• błąd leksykalny
• epitet tautologiczny
• błędne koło w definiowaniu
• oksymoron
• amfibolia
• ideologia zerowej redundancji

Uwagi

1. Zwrot ten stał się pleonazmem w toku ewolucji semantycznej, o czym świadczy trzeci statut litewski (1588) w rozdziale 12 w art. 14 jeśli by na rękę wyzwawszy się na śmierć jeden drugiego zabił; zwrot ten powtórzyły jeszcze Prawa kardynalne (1768) w art. 20 gdyby się trafiło, żeby szlachcic chłopa złośliwie i nie przypadkowo, ale dobrowolnie, rozmyślnie na śmierć zabił. Etymologicznie zabić jest aspektem dokonanym czasownika bić, z czasem wyraz ten nabrał znaczenia powodować śmierć.