Loading AI tools
produkt naturalny pochodzenia organicznego, powstały w płaszczu muszli perłopławów perłorodnych lub innych mięczaków Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Perły naturalne lub perły prawdziwe – lśniące wytwory powstające przypadkowo w płaszczu pewnych gatunków dziko żyjących małży słono- lub słodkowodnych i sporadycznie także niektórych ślimaków morskich, stosowane w jubilerstwie i klasyfikowane jako naturalne kamienie jubilerskie pochodzenia organicznego – zwierzęcego. Perły naturalne, czyli powstałe bez jakiejkolwiek ingerencji człowieka, są bardzo rzadkie, dlatego na rynku jubilerskim wykorzystywane są przede wszystkim perły hodowane i imitacje pereł.
Nazwa „perła” pochodzi od łacińskiego słowa perula, które z kolei prawdopodobnie pochodzi od łacińskiego wyrazu pirum (gruszka), wskazującego na gruszkowaty kształt pereł, który później przeistoczył się w perum i zapoczątkował średniowiecznołacińskie zdrobnienie perula (mała gruszka)[1]. W klasycznej łacinie perły nazywano unio lub z greckiego margarita[2][3]. Pliniusz Starszy wyjaśnił pochodzenie nazwy unio tym, że każda perła była unikatowa, wszystkie były inne. Dodatkowo wyraźnie rozdzielił znaczenie obu słów, nazywając duże, okrągłe, piękne perły margaritae, a te małe o nieregularnym kształcie unio. Ammianus Marcellinus twierdził, że perły były nazywane uniones, ponieważ najlepsze były znajdowane pojedynczo w muszli, zaś wg Solinusa zawsze były znajdowane jako pojedyncze egzemplarze. Claudius Salmasius widział pochodzenie wyrazu unio w onion (cebula), która zawsze wyrastała z pojedynczej bulwy. W 1634 roku w angielskim przekładzie dzieła Pliniusza Starszego Philemon Holland użył słowa pearl (perła) jako ekwiwalentu dla margarita i unio łącznie[4].
Perły były cenione nie tylko w Europie, ale także m.in. w Meksyku od przynajmniej 8500 lat, regionie Zatoki Perskiej od co najmniej 8000 lat i przez australijskich Aborygenów od najmniej 2000 lat[5].
Uważa się, że jednym z motywów, dla którego Juliusz Cezar, wielki miłośnik pereł, dokonał inwazji terenów dzisiejszej Wielkiej Brytanii, było uzyskanie dostępu do szkockich rzek, w których poławiano małże w celu pozyskania pereł słodkowodnych. Juliusz Cezar wydał także zarządzenie, zgodnie z którym perły mogły nosić jedynie kobiety powyżej pewnej rangi społecznej[5].
Najstarszy perłowy naszyjnik, znaleziony przez archeologów, liczący 216 pereł i datowany na nie później niż IV wiek przed naszą erą, pochodził z Suzy[5].
Przez cały okres średniowiecza, a zwłaszcza wraz z nadejściem renesansu w Europie, perły były drogocennym i trudno dostępnym towarem. Istniał więc popyt na ich imitacje. Recepturę imitacji pereł opracował w 1480 roku Leonardo da Vinci: drobne perły należało rozpuścić w odpowiedniej ilości soku z cytryny, aby otrzymać konsystencję pasty, po czym wysuszyć, a uzyskany proszek wymieszać z białkiem jaja, który odgrywał rolę środka wiążącego, uformować „perły” i na końcu wypolerować, aby wzmocnić połysk[5].
Dzięki odkryciu na początku XVI wieku Nowego Świata do Europy przywożono statkami olbrzymie ilości pereł z łowisk wokół obu Ameryk, co diametralnie zwiększyło podaż pereł na rynku europejskim. Perły stały się powszechnie noszonymi klejnotami przez członków rodzin królewskich[5].
Oprócz pereł słonowodnych, na perły poławiano także perłorodne małże słodkowodne, aczkolwiek perły słonowodne były preferowane na całym świecie[5]. W XVI i XVII wieku w Polsce na Dolnym Śląsku odławiano małżę perłoródkę rzeczną, bytującą w sudeckich rzekach i potokach[6], w celu pozyskiwania z niej pereł[7]. W Miłoszowie, Pobiednej i Leduchowie działały szlifiernie pereł, w których obrabiano (czyszczono i polerowano[6]) zebrane perły[7]. Skorupy muszli mielono. Ich proszek był w owych czasach medykamentem na oparzenia[6]. Perłoródka rzeczna już w latach 30. XX wieku najprawdopodobniej wyginęła na terenie Dolnego Śląska[7]. Do jej wyginięcia przyczynił się m.in. rabunkowy połów, który prowadzony był także w celach konsumpcyjnych oraz dla wykorzystania małż jako paszy dla trzody chlewnej[6].
_(7166066743).jpg)
Przez następne wieki naturalne perły niezmiennie uchodziły za symbol władzy, bogactwa i mody. W XIX wieku nie tylko członkowie rodzin królewskich, ale także elita i burżuazja kupowała biżuterię z perłami do ozdabiana kobiecych dekoltów, co skutkowało wzrostem popytu i ceny. Wielką miłośniczką pereł była cesarzowa francuska Eugenia. W dniu ślubu nosiła kilka sznurów pereł, pomimo że panowało przekonanie, że zakładanie pereł na ślub może przynieść pecha[5].
Handel naturalnymi perłami zaczął się załamywać w okresie międzywojennym. Dodatkowo w latach 20. XX wieku na rynku pojawiły się w dużych ilościach perły hodowane. Wielki kryzys gospodarczy w latach 1929–1933 i II wojna światowa w latach 1939–1945 również miały wpływ na sprzedaż luksusowych rzeczy, w tym naturalnych pereł. W latach 20. XX wieku w Stanach Zjednoczonych działało ponad 300 sprzedawców naturalnych pereł. W latach 50. XX wieku zaledwie sześciu. W 1985 roku już żaden przedsiębiorca nie trudnił się sprzedażą naturalnych pereł[5]. Brak podaży i popytu doprowadził ostatecznie do zaniku handlu perłami naturalnymi[8].
Od lat 50. XX wieku rynek jubilerski zdominowały perły hodowane[8]. Dostępne w przystępnej cenie, zaspokoiły marzenia kobiet z niższych klas społecznych o ich posiadaniu. Noszenie pereł spopularyzowały m.in. Grace Kelly, Marilyn Monroe, Audrey Hepburn i Jacqueline Kennedy[5].
W czasach starożytnych perły słonowodne pochodziły głównie z Zatoki Perskiej i Zatoki Mannar, a zbiory były marne[5]. Przez tysiące lat aż do końca II wojny światowej, kiedy praca przy wydobywaniu ropy naftowej zastąpiła trudnienie się poławianiem pereł, Zatoka Perska z centrum położonym na wyspie Bahrajn, dostarczała większość pereł słonowodnych na świecie[8]. Inne łowiska perłopławów znajdowały się po pacyficznej (zachodniej) stronie u wybrzeży Meksyku, w Zatoce Kalifornijskiej, na północno-zachodnim wybrzeżu Australii oraz wokół japońskich wysepek i zatok. Poławianiem perłopławów w wodach u wybrzeży japońskich zajmowały się młode kobiety nazywane ama, które obecnie wykonują głównie pokazy dla turystów[9].
Natomiast perły słodkowodne były poławiane w rzekach m.in. w Chinach, Szkocji, Europie Środkowej[5], Stanach Zjednoczonych i na terenie Rosji[9].
Obecnie zdecydowana większość naturalnych pereł na rynku pochodzi z odzysku lub z dawnych zapasów[5]. Zatoka Perska jest współcześnie jednym z ostatnich miejsc na świecie, gdzie odbywa się połów małży perłorodnych, choć głównie jako hobby[5]. Perły naturalne są o wiele droższe od hodowanych[10]. W przeciwieństwie do pereł hodowanych, których cena odsprzedaży jest bardzo niska, naturalne perły o wystarczającej jakości zachowują wartość na rynku wtórnym m.in. ze względu na swoją rzadkość. W XXI wieku perły naturalne odzyskały popularność. Istotną kwestią w handlu perłami i wyzwaniem dla gemmologów stała się konieczność nieinwazyjnego odróżniania pereł prawdziwych od hodowanych i imitacji. Szczególną trudność w identyfikacji nastręczają perły hodowane bez jądra oraz perły hodowane z jądrem z masy perłowej. Do badania wykorzystuje się m.in. radiografię rentgenowską, mikrotomografię, a nawet profilowanie DNA[5]. Naturalna perła jest na wskroś, całkowicie zrobiona z masy perłowej, podczas gdy perła hodowana to najczęściej koralik z muszli (tzw. jądro, nucleus) otoczony bardzo cienką warstwą masy perłowej. Tysiące muszli perłopławów muszą zostać wyłowione i otwarte, aby zebrać garść naturalnych pereł, z których większość nie będzie miała ładnego koloru, ani nie będzie miała okrągłego kształtu. Zbieranie pasujących do siebie naturalnych pereł na naszyjnik trwało wiele lat[8].
Perły są miękkie (przeciętnie 3,5 w dziesięciostopniowej skali twardości Mohsa) i porowate. Mogą łatwo ulec uszkodzeniu w wyniku mechanicznego ścierania, kontaktu z wodą, mydłem, kosmetykami, a nawet potem[11]. Perły mogą być różnej wielkości i mieć najróżniejsze kształty[5]. Nie wymagają cięcia ani szlifowania[5], bo charakteryzują się naturalnym połyskiem[5], który zawdzięczają masie perłowej[12]. Perły są lekkie. Ich cena zależy od wagi i wzrasta kwadratowo w przypadku pereł o tej samej jakości, ale różniących się wagą[11]. Perły dzieli się na słonowodne i słodkowodne[13]. Naturalne perły słodkowodne, wytwarzane przez różne gatunki małż żyjących w rzekach czy potokach, charakteryzują się przytłumionym połyskiem w porównaniu do pereł słonowodnych i mniejszą wartością komercyjną[9]. Także perły czasami znajdowane w jadalnych ostrygach mają mniejszą wartość jubilerską w porównaniu do najwyższej jakości pereł, które są wytwarzane przez słonowodne perłopławy z rodzaju Pinctada[11].
Naturalne perły są przypadkowymi wytworami dzikich małży (perłopławów z rodzajów Pteria i Pinctada), rzadziej ślimaków czy innych mięczaków, żyjących w ciepłych oceanach[11]. Powstanie perły jest w naturze zjawiskiem niezwykle rzadkim. Perłę słonowodną można znaleźć w 1 na około 10 tysięcy dziko żyjących perłopławów[14].
Przez wieki uczeni starali się poznać pochodzenie i mechanizm powstawania pereł. We wczesnych wyjaśnieniach tłumaczono powstawanie pereł wnikaniem łez Boga lub anioła czy rosy niebiańskiej albo przejściem przez ciało małży pioruna. Później naukowcy opracowali różne teorie, w których za powstawanie pereł były odpowiedzialne: ziarno piasku, jaja skorupiaków, choroby, pasożyty[5]. Teoria powstawania pereł za sprawą ziarna piasku została w dużej mierze odrzucona[9].
Według teorii o udziale pasożytów w powstawaniu pereł – pasożyt (np. niektóre gatunki wieloszczetów, świdrakowatych, gąbek) przewierca się przez muszlę małży[15], wywołując podrażnienie lub stan zapalny[9]. Zaatakowana małża uruchamia mechanizmy obronne. Wykorzystuje komórki wydzielnicze znajdujące się w płaszczu i mające zdolność wydzielania masy perłowej do utworzenia bariery. Ciało obce zostaje pokryte kolejnymi warstwami masy perłowej i „zamienione” w naturalną perłę[15]. Przykładowo, perłopław Pinctada mazatlanica może wydzielać 3-4 koncentrycznych warstw masy perłowej o średniej grubości 1 mikrona dziennie[15]. Perłopław potrzebuje więc przynajmniej dwóch lat, aby powstała perła o wielkości 3–5 mm[15]. Tylko nieliczne perły powstałe w naturalny sposób osiągają spore rozmiary (≥ 8 mm) i charakteryzują się wysoką jakością jubilerską[15]. Proces otaczania cieniutkimi warstwami masy perłowej może trwać nawet do 7 lat[9].
Według innej, zbliżonej, teorii naturalna perła powstaje, gdy dojdzie do uszkodzenia płaszcza[uwaga 1] młodego perłopławu na krawędzi muszli (np. przez ugryzienie jakiegoś zwierzęcia), w wyniku którego jego zewnętrzne komórki, posiadające zdolność do wydzielania węglanu wapnia i zawsze aktywnie go produkujące, przedostaną się do warstwy głębiej położonej tkanki łącznej, gdzie następnie rozrastają się i tworzą „woreczek perłowy” (ang. pearl sac), w którym dochodzi do akumulacji węglanu wapniowego i po upływie pewnego czasu do utworzenia perły[16].
Najpierw bardzo młode komórki tkanki płaszcza wydzielają cienką warstwę materii organicznej – konchioliny. Następnie te same komórki wydzielają węglan wapnia z mniejszymi ilościami konchioliny, przy czym młodsze komórki płaszcza formują kalcyt w równoległej pryzmatycznej orientacji, a starsze komórki płaszcza wytwarzają tabliczkowe kryształy aragonitu tworząc masę perłową[16].
Odkrycie w XIX wieku roli, którą pełni płaszcz w powstawaniu pereł, pozwoliło w XX wieku na rozpoczęcie hodowli perłorodnych małży i produkcję pereł hodowanych[5]. Procedura polega na umieszczeniu okrągłego koralika, nazywanego jądrem lub rdzeniem, zrobionego z muszli pokrytej macicą perłową, najczęściej z muszli małży wyławianych z rzeki Missisipi, razem z małym kawałkiem tkanki płaszcza tzw. „przeszczepu”, we wnętrzu gonady perłopławu[15] lub w jego płaszczu[16]. Po kilku dniach kawałek przeszczepionej tkanki płaszcza ulega częściowej degeneracji, zaś dookoła koralika wyrastają komórki tkanki nabłonkowej, które mają zdolność wydzielania masy perłowej i wkrótce zaczną ją wydzielać, co będzie prowadzić do powstania perły hodowanej[15].
Współcześnie perły hodowane zdominowały światowy rynek pereł, podczas gdy perły naturalne wypełniają jedynie niszę rynkową[5].
Oprócz luźnych naturalnych pereł, powstających między tkankami płaszcza i zwykle zaokrąglonych z kształtu[9], w perłopławie może też powstać perła przyrośnięta do pokrytej masą perłową wewnętrznej strony muszli[9]. Tego typu perłę określa się nazwą (ang.) blister[9]. Perły blister mogą też tworzyć się w sposób zarówno zamierzony, jaki i niezamierzony w przypadku pereł hodowanych[17]. Perła blister ma kształt półkulisty albo w 3/4 częściach kulisty i trzeba ją wyciąć z muszli. Miejsce, którym perła była zrośnięta z muszlą nie jest pokryte masą perłową. W jubilerstwie miejsce to wygładza się i tak oprawia, aby było niewidoczne albo w celu zamaskowania przykleja się w to miejsce kawałek masy perłowej[9].
Perły zbudowane są z tego samego materiału, co wewnętrzna strona muszli, czyli masy perłowej[11].
Materiał ten ma budowę koncentryczno-warstwową, złożoną z drobnych płytek aragonitu i kryształów kalcytu spojonych konchioliną[18]. Kolejne warstwy odkładają się wokół zarodka (jądra)[13].
Przekrój naturalnej perły na poziomie submikroskopowym uwidacznia, że jej wnętrze jest bogate w konchiolinę i ma strukturę kolumnową złożoną z graniastosłupów kalcytu. Część zewnętrzna składa się z drobnych koncentrycznych pierścieni i jest zbudowana z masy perłowej, czyli aragonitu w postaci kryształów tabletkowych i małej ilości konchioliny[16].
Perły mogą mieć najróżniejsze kształty[5]. Na kształt perły ma duży wpływ kształt i wielkość muszli perłopława oraz położenie perły we wnętrzu muszli, zaś mniejszy funkcjonowanie małża[13].
Wśród pereł wyróżnia się kształt kulisty, półkulisty (np. gruszka, kropla, jajo, owaloida, jednostronnie spłaszczony, beczułkowaty), barokowy (czworaczek, dzbanek, grzybek, kocia główka, serce, ślimak) i półbarokowy[13].
Najdroższe naturalne perły mają kształt idealnie kulisty[11]. Niestety perfekcyjnie okrągłe perły nie są najbardziej powszechne. Większość pereł ma mniejsze lub większe zniekształcenia[19]. Perły w kształcie łzy są wykorzystywane w kolczykach i wisiorkach. Perły barokowe, czyli o kształtach nieregularnych, stosuje się w pierścionkach i broszkach[11]. W jubilerstwie wykorzystywane są także perły półkuliste, powstałe w formie bąbla po wewnętrznej stronie muszli, oraz bardzo drobne perełki („ziarenka”), które dodatkowo są używane do wyszywania[11].
Wielkość perły zależy od wielkości muszli, czasu życia małża i szybkości jego wzrostu, z którą powiązana jest ilość i prędkość odkładania masy perłowej. Średnica naturalnych pereł kulistych waha się przeważnie między 2 do 9 milimetrów. Dłuższa oś pereł-baroków może dochodzić do 5 cm[13].
Barwa perły w przekroju poprzecznym jest niejednorodna, bo poszczególne warstwy różnią się między sobą odcieniem i połyskiem[20].
Ostateczna barwa danej perły zależy od jej barwy podstawowej oraz od dwóch efektów świetlnych nazwanych „orient” i „overton”, które modyfikują barwę podstawową masy perłowej[21]. Ponadto perły mogą być przeświecające aż do nieprzezroczystych[20].
Barwa podstawowa perły, czyli barwa masy perłowej zależy od ilościowego stosunku aragonitu do konchioliny oraz od sposobu rozmieszczenia konchioliny w masie perły. Barwa perły staje się ciemniejsza wraz ze wzrostem ilości konchioliny, zwłaszcza w warstwach zewnętrznych. Najczęstszymi barwami podstawowymi pereł słonowodnych są: biała, różowa, niebieska, zielona, fioletowa, żółta, czerwona, brunatna, szara i czarna. Najczęstszymi barwami podstawowymi pereł słodkowodnych są: biała, szara, jasnobrązowa, zielonkawa i czerwonawa[21].
Efekty świetlne („orient” i „overton”) zmieniają barwę podstawową danej perły przez zjawiska wywoływane dyfrakcją i interferencją światła. Pod pojęciem „orient” rozumie się delikatną, zazwyczaj punktową, grę barw o różnym stopniu nasycenia barwą różową. Pod pojęciem „overton” rozumie się dodatkowe połyskliwe odcienie różnych barw (zazwyczaj różowej, niebieskiej, zielonej i fioletowo-czerwonawej)[21].
Wszystkie perły mają barwę podstawową, ale tylko niektóre przejawiają „orient” lub „overton”, albo oba efekty optyczne jednocześnie[22].
Biorąc pod uwagę barwę podstawową i efekty optyczne wśród pereł można wyróżnić[21]:
Na ogół perły nie wymagają poprawiania wyglądu. W przypadku pereł przeznaczonych na korale obróbka ogranicza się do precyzyjnego wywiercenia otworów. W celu poprawy wyglądu niektórych pereł praktykuje się złuszczanie najbardziej zewnętrznej warstwy[18]. Ciemne, mało efektowne perły są rutynowo wybielane. Przez barwienie przypowierzchniowej warstwy perłom może zostać nadany pożądany kolor. Perły zabarwione na czarno mogą wraz z upływem czasu płowieć. O ile wybielanie pereł jest niewykrywalne, to perły sztucznie zabarwione można poznać po obserwacji profilu przewierconego otworu lub wykonać prosty test z wacikiem nasączonym acetonem (powierzchnia ulega uszkodzeniu!). Naturalne czarne perły można odróżnić od barwionych czarnych pereł przez zjawisko fluorescencji, które występuje jedynie u pereł czarnych z natury[25].
W jubilerstwie perły służą do wyrobu naszyjników, diademów, brosz, kolii, wisiorków, kolczyków, pierścionków, zapinek, szpil; do ozdoby insygniów władzy, szat liturgicznych, strojów, przedmiotów kultu i przedmiotów codziennego użytku[13]. Perły były uważane za symbol zamożności i cenione za podkreślanie piękna ludzkiej skóry[11]. W wielu kulturach perły uchodziły za jeden z najbardziej szlachetnych kamieni[5].
Przy ocenie pereł bierze się po uwagę siedem czynników: wielkość, kształt, kolor, połyskliwość, jakość powierzchni, jakość masy perłowej oraz dopasowanie w przypadku kolczyków, kolii czy innej biżuterii z więcej niż jedną perłą[22].
Perły są też składnikiem tzw. „leków perłowych”, czyli różnych eliksirów, których głównym składnikiem jest sproszkowana lub rozpuszczona perła[13]. Również w przeszłości perły, zmiażdżone i podane w occie lub winie, były używane jako lekarstwo[11].
Perły podlegają procesowi starzenia[20]. Starzenie się pereł wynika z rozkładu konchioliny pod wpływem temperatury, wilgotności i zmian pH[23]. Wskutek starzenia się perły stają się matowe, tracą połysk i przyjmują szaroczarne zabarwienie[20], łuszczą się[23]. Dochodzi do destrukcji najpierw powierzchniowych, a następnie głębszych warstw w perle. Negatywne zmiany w wyglądzie pereł mogą być widoczne już po kilku czy kilkunastu latach. Do całkowitego rozpadu perły dochodzi przeważnie po upływie kilkuset lat. Istotny wpływ na proces starzenia się mają warunki przechowywania[23].
Perły można delikatnie i ostrożnie umyć letnią wodą z mydłem[26] i pozostawić do wyschnięcia w stanie rozłożonym[27]. Czyszczenie pereł ultradźwiękami lub parą wodną jest zabronione[23].
Należy unikać kontaktu pereł ze środkami chemicznymi, szczególnie kwasami[23], perfumami[23] i potem[26]. Perły są odporne na światło[23].
Uważa się, że częste noszenie nadaje perłom delikatnego połysku, dzięki naturalnym olejom skóry ludzkiej. Pereł nie należy przechowywać owiniętych bawełną, wełną[27] czy watą, która pochłania wilgoć z pereł[28], bo dochodzi do ich wysychania i pękania[27].
Sprzedawcy pereł często przechowują je owinięte w kawałek naturalnego jedwabiu[28].
.jpg)
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
