Park Zdrojowy w Nałęczowie

Park Zdrojowy w Nałęczowie – zabytkowy park pełniący funkcję uzdrowiskową, położony w centrum Nałęczowa pomiędzy ulicami Michała Górskiego od południa, Leśną, Lipową i Chopina od wschodu, Armatniej Góry od północy i zamknięty rzeką Bystrą od strony zachodniej, o powierzchni 25 ha. Założenie powstało w połowie XVIII wieku.

Park Zdrojowy

nr rej. A/257 z 1957.10.26[1]
Sanatorium „Stare Łazienki”
Państwo	Polska
Województwo	lubelskie
Miejscowość	Nałęczów
Powierzchnia	25 ha
Data założenia	XVIII wiek
Projektant	Stanisław Małachowski, Michał Górski, Fortunat Nowicki, Walerian Kronenberg
Położenie na mapie Nałęczowa Nałęczów, Park Zdrojowy
Położenie na mapie Polski Nałęczów, Park Zdrojowy
Położenie na mapie województwa lubelskiego Nałęczów, Park Zdrojowy
Położenie na mapie powiatu puławskiego Nałęczów, Park Zdrojowy
Położenie na mapie gminy Nałęczów Nałęczów, Park Zdrojowy
51°17′12″N 22°12′33″E

Park wpisano w 1957 do rejestru zabytków.

Historia

Początki kształtowania się parku związane są z osobą Stanisława Małachowskiego (starosty wąwolnickiego), który w 1751 nabył dobra bochotnickie. Zmienił nazwę miejscowości z Bochotnicy na Nałęczów (1772), obok dawnego dworu obronnego wybudował pałac (1775). W czasie budowy pałacu zapoczątkowano proces przekształcania istniejących kwaterowych ogrodów użytkowych na spacerowo-ozdobne. Wytyczono wtedy główne aleje i szpalery, kwietniki oraz zbudowano pawilony, altany i mostki. Przed pałacem utworzono tarasy, a w ich pobliżu modne wówczas labirynty. W wyniku rozkopania zakola przepływającej przez środek parku rzeczki Bochotniczanki i zbudowania tamy utworzono dwa prostokątne stawy. Komunikacja odbywała się poprzez groble. Następny właściciel (od 1778), Antoni Małachowski poszukując rud żelaza odkrył na swoich posiadłościach istnienie źródeł wód o walorach leczniczych. Potwierdziły to badania chemiczne i od 1817 datuje się powstanie w Nałęczowie uzdrowiska. Nad stawem powstały pierwsze obiekty uzdrowiskowe i rozpoczął się napływ kuracjuszy. Powiększono istniejący park przyłączając do niego część starego drzewostanu otaczającego dawny dwór Samborzewskich i Gałęziowskich oraz adaptując dalsze ogródki użytkowe dla celów rekreacyjnych. Założono nowe aleje i wiele nowych kwietników. Zachowano przy tym dawną oś kompozycyjną wschód-zachód, stary drzewostan, układ wodny i większość ścieżek. Całość otoczono murowanym parkanem. Odtąd reprezentacyjny ogród rezydencjonalny zaczął pełnić funkcję parku rekreacyjno-uzdrowiskowego^[2].

Przez następnych kilkadziesiąt lat w okresie powstań narodowych nastąpiła stagnacja w rozwoju uzdrowiska i parku. Park zarastał samosiewami i chwastami. Jednak w jego układzie przestrzennym nie zaszły większe zmiany. Zmieniali się za to często właściciele.

Sytuacja zmieniła się radykalnie w 1878, gdy Nałęczów wydzierżawili od ówczesnej rosyjskiej właścicielki Konstancji Czemierziny trzej lekarze Fortunat Nowicki, Wacław Ignacy Lasocki i Konrad Chmielewski i postanowili założyć tutaj nowoczesny zakład hydropatyczny. Zarówno Nowicki, jak i Lasocki byli absolwentami Uniwersytetu Kijowskiego, gdzie lekarzy przygotowuje się w zakresie fitoterapii. To oni, przy pomocy ogrodnika planisty Waleriana Kronenberga, ukształtowali tak park aby poprawiał miejscowy klimat (przez wydzielanie fitocydów). Przebudowę i uporządkowanie parku przeprowadzono w latach 1878–1880^[3]. Stary trakt komunikacyjny przebiegający przez park przeniesiono poza jego teren i w ten sposób obecna ulica Armatnia Góra stała się pierwszą obwodnicą parku. Wyregulowano błotniste koryto Bochotniczanki. Zlikwidowano staw wschodni, a drugi uregulowano na kształt owalu i usypano na nim wyspę. Dokonano nowych starannie dobranych nasadzeń także roślinnością egzotyczną. Posadzone wtedy drzewa i krzewy do dzisiaj wywierają swój leczniczy wpływ na wypoczywających w nim kuracjuszy. Wytyczono nowe aleje: lipową, kasztanową i mieszaną (słoneczną). Większość alei wyżwirowano. Powiększony park ogrodzono murem.

W następnych latach osłonięto park od strony północnej lasem sosnowym izolując go od ulicy Armatniej i od strony południowej wykupując lasy chłopskie nad rzeką Bystrą i tworząc tak zwany Las Zakładowy. Zieloną otulinę parku i obiektów uzdrowiskowych od strony zachodniej w formie lasów w Wąwozach zapewniło Towarzystwo Przyjaciół Nałęczowa, które wykupiło je od Michała Górskiego. Lata 1878–1914 to złoty okres w rozwoju Nałęczowa jako uzdrowiska i parku.

W czasie I wojny światowej uzdrowisko nie poniosło większych strat.

W latach 1928–1939 szczególną pieczę w zakresie gospodarowania terenami zielonymi w parku i w uzdrowisku sprawowała Komisja Zdrojowa. Utworzona została w 1928, kiedy Nałęczów uzyskał status uzdrowiska^[4].

II wojna światowa i okres powojenny przyniosły ogromne straty w parku. Wiele drzew wycięto, pozbawione pielęgnacji krzewy, trawniki i rabaty uległy zniszczeniu, park zarastały samosiewy.

Po reaktywacji uzdrowiska w 1953 zmieniono jego profil leczniczy na podstawie naukowego zbadania warunków klimatycznych Nałęczowa. W tym celu podjęto szereg działań, które poprawiły znacznie jakość mikroklimatu. W 1959 zalesiono Górę Poniatowskiego, Górę Jabłuszko, Wąwozy i ulice pozbawione drzew. W 1963 założono park przy ul. Chopina. W latach 1966–1968 na terenie miasta posadzono 246 tysiące drzew i krzewów. Przeniesiono z parku rozlewnię wody mineralnej poza miasto.

Przeprowadzona w 1972 inwentaryzacja zieleni wykazała, że na terenie 24 hektarowego wówczas parku znajdowało się 11 tysięcy drzew i krzewów.

W ogłoszonym w 1975 konkursie na zagospodarowanie przestrzenne Nałęczowa zwyciężyła propagowana sto lat temu przez inż. Michała Górskiego, sprzyjająca parkowi, koncepcja miasta-ogrodu nawiązująca do tradycyjnych założeń willowych.

Od 1977 pieczę nad parkiem przejął samorząd miasta i gminy Nałęczów pod nadzorem Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody^[5]. I taka sytuacja utrzymuje się do chwili obecnej.

W latach 2005–2006 przeprowadzono rewitalizację parku, w ramach której między innymi odnowiono nawierzchnię alejek spacerowych i ciągów komunikacyjnych, wyremontowano ogrodzenie parkowe i odnowiono oświetlenie^[6].

Park Zdrojowy w Nałęczowie przechodzi obecnie kompleksową rewitalizację. Inwestycja zakłada oczyszczenie stawu i rzeki oraz naprawę mostów, a także wymianę oświetlenia, odnowienie terenów zielonych, prace budowlane związane z odtworzeniem elementów małej i większej architektury oraz roboty drogowe. Zakończenie prac planowane jest na rok 2024.

• 
  Staw z wyspą
• 
  Brama północna
• 
  Rzeka Bochotniczanka w parku
• 
  Panny Nałęczowskie
• 
  Brama wschodnia
• 
  Rzeźba przed pijalnią czekolady

Park współcześnie

Układ przestrzenny i infrastruktura

Park spełnia przede wszystkim funkcję uzdrowiskową. Leczniczy wpływ mikroklimatu samoczynnie obniża ciśnienie krwi. Nałęczów to jedyne w Polsce uzdrowisko o profilu klimatyczno–kardiologicznym. Rehabilitację klimatyczną zapewniają oznakowane naturalne trasy biegnące alejkami parku. Park jest ogrodzony parkanem z czterema wejściami. Od strony ulicy Lipowej do parku wchodzi się przez zabytkową Bramę Wschodnią z okresu budowy pałacu, ze stojącymi na filarach dwoma puttami i później dobudowaną wieżą Aldony. W parku od tej bramy biegnie Aleja Małachowskiego do pałacu, a za nim Aleja Jesionowa. Od wejścia Bramą Zachodnią rozpoczyna się Aleja Grabowa, która od tamy przechodzi w Aleję Kasztanową. Od ulicy Górskiego znajduje się Brama Południowa, a od ulicy Armatnia Góra Brama Północna. Centralnym miejscem parku jest staw z Wyspą Miłości i fontanną. Natomiast agorą parku jest niewielki plac nad stawem przy tamie, który koncentruje ruch spacerowiczów, głównie kuracjuszy korzystających z położonych na jego terenie obiektów leczniczych. Wszystkie one należą do Zakładu Leczniczego Uzdrowisko Nałęczów (z wyjątkiem Sanatorium Rolnik oraz obiektu Pałac Małachowskich). W większości to obiekty zabytkowe i są to^[7]:

• Pałac Małachowskich z lat 1771–1775 z zachowaną najcenniejszą Salą Balową oraz przylegającymi Salami Portretową i Zieloną urządzonymi bogato w stylu rokokowym i późnym klasycystycznym; to główny ośrodek życia kulturalnego kuracjuszy z kawiarnią Pałacowa.
• Oficyna pałacowa, dawna wieża fugialna, najstarszy obiekt w parku, pochodzi z pierwszej połowy XVII wieku, obecnie mieści się tutaj dyrekcja uzdrowiska.
• „Stare Łazienki” z lat 1816–1821; hydroterapia i sanatorium na 20 miejsc.
• Sanatorium „Książę Józef” z 1878; kuracja kardiologiczna i 127 miejsc na pobyty.
• Werandki – Zakład Przyrodoleczniczy z centralnym planowaniem zabiegów.
• Domek Gotycki nazywany też Willą Angielską z końca XIX wieku, w stylu gotyku włoskiego, kiedyś siedziba dyrekcji obecnie informacja turystyczna
• Domek Grecki z 1882; obecnie centrum diagnostyki obrazowej.
• Domek Biskupi z około 1809.
• Pawilon Angielski Fundacji Sue Ryder, działaczki charytatywnej z 1960, przebudowany w 2001, z 30 pokojami, częścią zabiegową i restauracją Pavillon.
• Dom Zdrojowy zbudowany na miejscu starej drewnianej pijalni z 1964; mieści pijalnię wody mineralnej z trzech źródeł: „Miłość”, „Barbara” i „Celiński”, palmiarnią i pijalnię czekolady Wedel.
• Atrium, obiekt spa z zabiegami wodnymi, wybudowany w 2004 na miejscu dawnej rozlewni wody mineralnej.
• Termy Pałacowe z 2004; na 138 miejsc, zabiegi: hydroterapii, cieplne i elektryczne, restauracja. Obiekt wzniesiono w miejscu, gdzie w 1904 otwarto z inicjatywy doktora Bronisława Malewskiego łaźnię „Kąpiele Tanie im. B. Prusa dla Ludu”, zniszczoną w czasie drugiej wojny światowej.
• Sanatorium Uzdrowiskowe Rolnik, zbudowane przez Centralny Związek Kółek Rolniczych w 1982, rozbudowane w 2016 o połączony z nim podziemnym łącznikiem szpital kardiologiczny^[8]; z bogatą ofertą leczniczą i basenem^[9].

Na obszarze całego parku umieszczono kamienne rzeźby postaci, które powstały podczas pleneru zorganizowanego w 1976 przez Towarzystwo Przyjaciół Nałęczowa. Jedna z nich znajdująca się przed sanatorium „Książę Józef” o nazwie „Panny Nałęczowskie” autorstwa profesora Akademii Sztuk Pięknych w Gdańsku Adama Smolany nawiązuje swą alegorią do bijących w parku trzech źródeł.

• 
  Sanatorium „Książę Józef”
• 
  Atrium
• 
  Pałac Małachowskich
• 
  Werandki
• 
  Domek Grecki
• 
  Domek Gotycki (Willa Angielska)
• 
  Sanatorium Rolnik
• 
  Dom Zdrojowy
• 
  Nowy szpital kardiologiczny (2016)

Przyroda

Park w Nałęczowie to teren zieleni urządzonej. Drzewostan parku ukształtowany na przestrzeni ponad dwustu lat stanowią różnorodne gatunki drzew typowych dla tej strefy klimatycznej, jak i egzotycznych. Wyniosłe sosny dominują w północnej części parku. Poniżej długa aleja z kasztanami. Na zachód za pałacem fragment alei wysadzony jest drzewami kasztanowca czerwonego, za nią kępa potężnych klonów. Przed pałacem dominują lipy, liczne odmiany świerków, daglezji, wiązów oraz tulipanowca amerykańskiego i surmi. Poniżej część alejki z podwójnymi rzędami wiekowych jesionów przypominać może gotyckie sklepienia średniowiecznych katedr. Cokół pomnika Stefana Żeromskiego otoczony rondem kwiatowym zamyka wieniec piramidalnych dębów. Aleja z grabów prowadzi do „Starych Łazienek”, a z platanów do Term Pałacowych.

Najokazalsze rabaty kwiatowe zdobią aleję Małachowskiego przed pałacem oraz przy budynkach sanatoryjnych. Najdłuższa znajduje się na łąkach nad Bochotniczanką. W Pijalni wód mineralnych eksponowana jest bogata kolekcja palm wyhodowanych przez wieloletniego ogrodnika uzdrowiskowego Franciszka Kamińskiego.

Faunę reprezentują w parku głównie ptactwo oraz wiewiórki, a na akwenie łabędzie i kaczki.

• 
• 
  Aleja Małachowskiego
• 
• 
• 
  Dęby
• 
• 
  Nad Bochotniczanką
• 
  Młode łabędzie
• 

Upamiętnienia

Nałęczów z Parkiem Zdrojowym to nie tylko miasto–ogród. Niepowtarzalną atmosferę tego miejsca stworzyła jego historia. Miejsce to upodobały sobie elity naszego społeczeństwa i stało się ono swoistą kolonię kulturalną. Tutaj pracowali bądź odpoczywali czy leczyli się wybitne postaci polskiej kultury: literaci, artyści, uczeni, działacze społeczni i polityczni. Bolesław Prus i Stefan Żeromski stworzyli literackie wizerunki Nałęczowa, Ewa Szelburg-Zarembina utrwaliła atmosferę dawnego uzdrowiska. Swoje ślady zostawili między innymi w Parku Zdrojowym:

• Źródło Celińskiego, zlokalizowane przy budynku „Starych Łazienek”, nazwane imieniem profesora Uniwersytetu Warszawskiego Jana Józefa Celińskiego, który w 1817 przeprowadził pierwszą naukową analizę chemiczną wody z tego źródła uznając jako przydatną do celów leczniczych^[10]. Tutaj także tablica z okazji 60-lecia owych badań.
• Tablica pamięci Fortunata Nowickiego, założyciela uzdrowiska, z białego marmuru, która znajduje się przy źródle Celińskiego w „Starych Łazienkach”^[11]. Napis na tablicy o brzmieniu:

Doktorowi Fortunatowi Nowickiemu
Wskrzesicielowi Zakładu Leczniczego Nałęczów
Ur. D. 19 lutego 1830 R.
Zm. D. 11 czerwca 1885 R.

• Tablica pamięci Wacława Lasockiego, założyciela uzdrowiska, przy wejściu do Sanatorium „Książę Józef”.
• Popiersia: Konrada Chmielewskiego i Michała Górskiego założycieli uzdrowiska oraz innych osób związanych z Nałęczowem, umieszczone w palmiarni.
• Muzeum Bolesława Prusa, związanego z Nałęczowem nieprzerwanie w latach 1882–1910, wielbiciela i popularyzatora uzdrowiska, które mieści się w Pałacu Małachowskiego. Otwarte 3 grudnia 1961.
• Ławeczka Bolesława Prusa, odsłonięta w 2002, zlokalizowana po zachodniej stronie Pałacu, dzieło Stanisława i Zbigniewa Strzyżyńskich.
• Tablica pamięci Bolesława Prusa, wmurowana w holu Pałacu w 1924 z inicjatywy Walentyny Nagórskiej.
• Pomnik Bolesława Prusa, niedaleko Pałacu, odsłonięty w 1966, w formie wykonanej w kamieniu pińczowskim otwartej książki z wymodelowaną w środku sylwetką pisarza, projektu Anny Ślesińskiej.
• Pomnik Stefana Żeromskiego, odsłonięty w centralnej części parku 17 czerwca 1928. Cokół z czerwonego kieleckiego piaskowca zaprojektował Jan Koszczyc Witkiewicz, a płaskorzeźbę twarzy pisarza w brązie wykonał Aleksander Żurakowski.
• Popiersia Stefana Żeromskiego i Henryka Sienkiewicza, gipsowe, w holu „Starych Łazienek”.
• Obelisk ku czci Jana Pawła II, z 2000, przy Bramie Wschodniej, upamiętniający pobyty kardynała Karola Wojtyły w Nałęczowie w latach 1968, 1969 i 1976.
• Głaz narzutowy umieszczony z okazji jubileuszu 125-lecia uzdrowiska, w kępie klonów poniżej oficyny pałacowej.
• Tablica pamięci Kazimierza Glińskiego, literata związanego z Nałęczowem, umieszczona na północnej ścianie Oficyny pałacowej.
• Aleja Gwiazd Kolarstwa Polskiego A. D. 2008, usytuowana przy tamie, z metalowym pomnikiem bicykla, który nawiązuje do Bolesława Prusa amatora kolarstwa. Obok na chodniku miedziane tabliczki z najwybitniejszymi polskimi kolarzami, między innymi: Ryszarda Szurkowskiego, Stanisława Szozdy, Zenona Jaskuły, Czesława Langa, Stanisława Królaka, Stanisława Gazdy, Zenona Czechowskiego, Mai Włoszczowskiej.
• Kapliczka z figurą Chrystusa z 1905, postawiona przez wdzięczną kuracjuszkę za odzyskanie zdrowia, nad rzeką Bochotniczanką na wysokości „Starych Łazienek”.

• 
  Pomnik Stefana Żeromskiego
• 
  Źródło Celińskiego z tablicą Fortunata Nowickiego
• 
  Obelisk ku czci Jana Pawła II
• 
  Ławeczka Bolesława Prusa
• 
  Bicykl z Aleją Gwiazd Kolarstwa
• 
  Głaz jubileuszowy