Pałac Krasińskich w Warszawie

Pałac Krasińskich^[1], także pałac Rzeczypospolitej^[1] – barokowy pałac zbudowany w latach 1677–1695 dla wojewody płockiego Jana Dobrogosta Krasińskiego według projektu Tylmana z Gameren.

Szybkie fakty Województwo, Miejscowość ...

Remove ads

Do 2019 siedziba zbiorów specjalnych Biblioteki Narodowej (rękopisy i stare druki).

Remove ads

Historia

Podsumowanie

Perspektywa

Budowa pałacu

Jan Dobrogost Krasiński posiadał na słabo zabudowanych terenach między ulicami Długą a Świętojerska dwór z ogrodem^[2]. Po uzyskaniu przez niego uchwałą sejmową ze stycznia 1677 uwolnienia posesji spod praw miejskich przystąpiono do prac nad pałacem^[3]. W latach 1681–1685 Krasiński stał się również właścicielem kilku sąsiednich działek, dzięki czemu możliwe stało się zaprojektowanie większego założenia^[4].

W 1682 korpus główny pałacu był gotowy co najmniej w stanie surowym^[4]. Przez kilka kolejnych lat trwały dalsze prace, z których część ujęta jest w zapiskach Krasińskiego (m.in. rzeźby do fasady i elewacji ogrodowej, stiuki we wnętrzach, malowanie sufitów, drewniane posadzki, rynny)^[4]. W 1684 prawdopodobnie pałac posiadał już ostateczny kształt zewnętrzny i układ pomieszczeń, ale brakowało jeszcze bogatej zewnętrznej dekoracji^[4]. Pod koniec lat 80. XVII w. rozpoczął się drugi etap budowy i dekorowania rezydencji^[4]. W 1689 rzeźbiarz gdański Andreas Schlüter rozpoczął prace nad płaskorzeźbami tympanonów, zaś w 1693 prace przy kartuszu mającym zdobić fasadę^[4]. Do 1695 powstawały m.in. ozdoby na fasadzie dziedzińcowej, dekoracje fasady ogrodowej, a wewnątrz m.in. portale, kominki, obramowania okienne (wykonane przez warszawskiego stolarza i snycerza Wilhelma Barsza), posadzki^[5]. Równolegle trwały prace przy budowie prawej, piętrowej oficyny (mieszczącej kuchnię) ogrodzenia, oranżerii, figarni i małej zbrojowni w ogrodzie^[5]. Drugiej oficyny nie wybudowano, podobnie jak nie ukończono w pełni budowy całego założenia^[6]. Korpus główny pałacu był jednak prawdopodobnie zamieszkany już w drugiej połowie lat. 80 XVII w., a z pewnością w latach 90.^[7]

Projektantem pałacu był Tylman z Gameren – architekt holenderskiego pochodzenia, wykształcony we Włoszech, a sprowadzony do Polski przez Lubomirskich w latach 60. XVII wieku^[5]. W Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie przechowywanych jest kilkadziesiąt szkiców Tylmana z Gameren do projektu pałacu^[8]. Przy wznoszeniu pałacu zatrudnieni byli również inni architekci i budowniczowie, jak Józef Szymon Bellotti, Jakub Solari oraz Izydor Affaita^[8].

Rezydencja pomyślana była jako wielkie założenie pałacowo-ogrodowe, odwołujące się do wzorców francuskich^[9]. W założeniach budowla miała dorównywać innym siedzibom magnackim w ówczesnej Warszawie, a także budowanemu właśnie pałacowi w Wilanowie^[10]. Przez współczesnych budowla była uznawana za jeden z najpiękniejszych pałaców w Polsce^[7]. Wystrój wewnętrzny i elementy elewacji nawiązywały do legendy o antycznym pochodzeniu rodu Krasińskich od Marka Waleriusza Korwinusa^[10]^[11].

XVIII wiek

W marcu 1699 roku w czasie karnawału na balu w pałacu brał udział król August II Mocny, a następnie odbyła się w nim uroczystość z okazji podpisania pokoju w Karłowicach^[12]. Dekorowanie wnętrz przerwała III wojna północna oraz obrabowanie i dewastacja pałacu przez Szwedów w 1702^[13]. Za życia fundatora pałac nie doczekał się gruntowniejszej restauracji ani finalizacji pierwotnego założenia^[13]. Po śmierci Dobrogosta pałac przeszedł w 1717 roku na własność jego wnuka starosty opinogórskiego Błażeja Jana Krasińskiego, który jednak w pałacu bywał rzadko, co przyczyniło się do dalszego pogorszenia jego stanu technicznego

^[13]. Po bezpotomnej śmierci Błażeja w 1751 pałac stał się własnością kilku członków bocznych linii rodziny, których następnie spłacił biskup kamieniecki Adam Stanisław Krasiński, stając się w 1763 jedynym właścicielem pałacu^[13].

W dniu 5 grudnia 1765 pałac został zakupiony przez Rzeczpospolitą na siedzibę Komisji Skarbowej Koronnej^[14]. Od tej pory nosił nazwę pałacu Rzeczypospolitej^[15]^[16] i pełnił najważniejsze funkcje państwowe^[10]. Pałac i ogród były w złym stanie, dodatkowo rozplanowanie wnętrz korpusu głównego, składającego się z dużych sal reprezentacyjnych i apartamentów mieszkalnych, nie odpowiadało potrzebom urzędów państwowych, dlatego też w kwietniu 1766 rozpoczęła się przebudowa pałacu pod kierunkiem Jakuba Fontany^[14]. W 1766 uporządkowany Ogród Krasińskich udostępniono publiczności^[14]. Pierwszy etap prac ukończono w 1768, ale dalsze prace trwały do 1773^[14]. Przebudowa polegała na gruntownej zmianie układu pomieszczeń w bocznych częściach budynku, przeznaczonych na potrzeby urzędowe, niewielkiej przebudowie sali w środkowej części gmachu na potrzeby archiwum Skarbu Koronnego i Metryki Koronnej oraz przeznaczeniu trzeciej kondygnacji na mieszkania dla urzędników^[17]. Pomieszczenia na parterze i piętrze uzyskały nową bogatą dekorację architektoniczną i malarską, w jednym z pomieszczeń umieszczono wybrane arrasy wawelskie^[18].Około 1773 Fontana wykonał projekt budowy nowych gmachów w otoczeniu pałacu i uporządkowania dziedzińca, nie został on jednak zrealizowany^[19]. Kolejne projekty rozbudowy powstały około 1778^[20]. Niektóre z nich, przygotowane przez Augusta Moszyńskiego, zakładały wybudowanie obok pałacu gmachu Teatru Narodowego^[20]. W tym samym czasie Dominik Merlini przedstawił projekt wykończenia placu przed pałacem^[21]. Projekty Moszyńskiego i Merliniego również nie zostały zrealizowane^[21]. Wygląd pałacu w tym okresie widoczny jest na obrazie Canaletta z około 1778^[22]. W grudniu 1782 roku pałac spłonął^[10]. Pożar uwiecznił na dwóch rysunkach Jan Piotr Norblin, który był świadkiem wydarzenia^[23]. Po pożarze, który strawił dużą część wnętrza, pałac został do grudnia 1783 roku odbudowany według projektu Dominika Merliniego^[24]. Podczas tych prac pokryto dach blachą w miejsce dachówki i zlikwidowano lukarny w elewacjach bocznych^[25]. Wygląd zewnętrzny pałacu zmienił się niewiele, natomiast wewnątrz zmieniono przeznaczenie części pomieszczeń, wykonano nowe zdobienia, zaś na drugim piętrze zlikwidowano mieszkania urzędników^[25].

Zabory

W 1795 carskie władze wojskowe wywiozły z pałacu wyposażenie^[26]. W 1796, gdy Warszawa przypadła Prusom, w pałacu wyłożono księgi do złożenia podpisów poddańczych po hołdzie oddanym królowi Prus Fryderykowi Wilhelmowi II^[27]^[26]. W latach 1807–1812 w gmachu mieściły się urzędy Księstwa Warszawskiego^[10]. W 1817 powierzono Piotrowi Aignerowi przygotowanie projektu odrestaurowania i rozbudowy pałacu oraz uporządkowania placu przed pałacem^[28]. W projekcie przewidziany był również pomnik księcia Józefa Poniatowskiego zamówiony u Bertela Thorvaldsena, mający znaleźć się na środku placu, który jednak ostatecznie umieszczony został w innej lokalizacji^[29]. Projekt Aignera nie został zrealizowany, jedynie w latach 1819–1820 nadbudowano oficynę według jego zmodyfikowanego projektu^[30].

W dobie Królestwa Polskiego odbywały się tutaj w latach 1827–1828 posiedzenia sądu sejmowego. W 1835 pałac został odnowiony po uszkodzeniach z czasów walk powstałych w trakcie powstania listopadowego, zaś budowla stała się siedzibą dwóch departamentów rosyjskiego Senatu Rządzącego i sądów^[31]. W okresie poprzedzającym powstanie styczniowe w 1861 roku w pałacu mieszkał naczelnik rządu cywilnego Aleksander Wielopolski^[32]. Po upadku powstania gmach przemianowano na „Pałac Sądów” dokonano niefortunnych przeróbek oraz skuto kamienny kartusz z herbem Krasińskich^[33].

Dwudziestolecie i II wojna światowa

W styczniu 1917 roku Pałac Rzeczypospolitej został przekazany polskiej Tymczasowej Radzie Stanu w Królestwie Polskim^[10]. W latach 1917–1939 był siedzibą Sądu Najwyższego^[34], a jego oficyna – Sądu Okręgowego^[35]. W 1929 przeprowadzono restaurację pałacu, podczas której m.in. umieszczono nowe kartusze z herbem Rzeczypospolitej dłuta Jana Biernackiego^[10]^[35]. We wrześniu 1939 roku pałac został uszkodzony i częściowo wypalony^[36]. W dniu 27 sierpnia 1944 podczas powstania warszawskiego pałac został zbombardowany przez samoloty niemieckie, w wyniku czego zginęło 27 powstańców z batalionu „Parasol”^[36]. Po zakończeniu walk pałac został w trakcie burzenia Warszawy niemal doszczętnie spalony wraz z przechowywanymi zbiorami wskutek działań oddziałów z ramienia Technische Nothilfe miotających ogniem (Brandkommando)^[37]. Po wojnie zniszczenia budynku oszacowano na 85%^[38].

Lata powojenne

Odbudowę rozpoczęto w 1948 według projektu Mieczysława Kuzmy i Zbigniewa Stępińskiego, zaś ukończono ją w 1961^[14]. W 1958 budynek został przejęty przez Bibliotekę Narodową^[39]. W 1964 dokonano pełnej rekonstrukcji zniszczonych postaci i detali płaskorzeźby na ocalałym tympanonie z ryzalitu środkowego fasady^[40]. W latach 1982–1984 przeprowadzono pierwszą po odbudowie pełną konserwację obejmującą wystrój plastyczny obydwu elewacji, jednak z powodu popełnionych błędów kolejną konserwację zewnętrznej dekoracji rzeźbiarskiej przeprowadzono w 1998^[41].

Znajduje się w nim ocalałe ok. 5% z liczącej 40 tysięcy rękopisów Biblioteki Załuskich i Muzeum Polskiego w Rapperswilu, księgozbiór Biblioteki Wilanowskiej, a także inne zebrane później stare druki i zbiory graficzne. Na uwagę zasługują zwłaszcza bezcenne iluminowane polskie i zagraniczne średniowieczne manuskrypty. Znajduje się tam również zbiór tematyczny poświęcony okresowi Wielkiej Emigracji (1831–1883) i pamiątki piśmiennicze po Cyprianie Kamilu Norwidzie.

W sali wilanowskiej znajduje się szklana urna zawierająca na wpół spopieloną książkę^[42].

W latach 2014−2016 budynek został poddany rewitalizacji^[10]. Do 2024 trwały prace związane z projektem „Modernizacja i aranżacja wnętrz Pałacu Krasińskich (Pałacu Rzeczypospolitej) przy Placu Krasińskich 3/5 w Warszawie”. Celem projektu było m.in. stworzenie interaktywnej przestrzeni wystawienniczej^[43]. 21 maja 2024 Pałac Krasińskich został oficjalnie otwarty dla publiczności. Uroczystemu otwarciu towarzyszył koncert plenerowy. Obecnie w barokowych wnętrzach pałacu można oglądać bezcenne zabytki polskiego i światowego piśmiennictwa.

Remove ads

Architektura

Podsumowanie

Perspektywa

Zespół pałacowy jest jednym z najokazalszych założeń entre cour et jardin w Warszawie^[10]. Dwupiętrowy korpus główny pałacu o układzie symetrycznym zbudowany jest na rzucie prostokąta^[44]. Jego wymiary to: 75,5 m długości, 27,5 m szerokości oraz 19 m wysokości^[44]. Fasada pałacu zwrócona jest w kierunku wschodnim na obecny Plac Krasińskich^[44].

Na osi środkowej fasady i elewacji ogrodowej znajdują się nieznacznie wysunięte ryzality, w których mieściły się wnętrza reprezentacyjne^[44]. Ryzality narożne są płytkie od strony fasady i elewacji ogrodowej, zaś silnie wysunięte od strony elewacji bocznych^[44]. 19-osiowa fasada podkreślona jest trzema ryzalitami: 5-osiowym środkowym i dwoma skrajnymi 3-osiowymi^[44]. Budynek posiada niski czterospadowy dach z sześcioma regularnie rozmieszczonymi kominami^[44].

Pierwsza kondygnacja budynku pokryta jest w lizenach międzyosiowych boniowaniem pasowym, pełniącym rolę cokołów dla znajdujących się powyżej jońskich pilastrów, dzielących fasadę^[44]. W przyziemiu ryzalitów umieszczone są prostokątne okna z obramowaniami, uszakami i naczółkami (wypełnionymi prostokątną płyciną)^[44]. Przestrzenie między ryzalitami wypełnione są otworami otwartej galerii i zamknięte łukami spłaszczonymi^[44]. Za otworami znajdują się okna, takie jak w ryzalitach^[44].

Na osi centralnej środkowego ryzalitu znajduje się prostokątny otwór wejściowy, poprzedzony dwoma parami kolumn toskańskich, podtrzymującymi belkowanie, na którym umieszczona jest płyta balkonu z narożnymi cokołami i tralkową balustradą^[44]. Na balkon otwiera się portfenetr z półkolistym nadświetlem, zwieńczonym łukowo wygiętym naczółkiem i muszlowym zwornikiem^[44]. Powyżej znajduje się owalny kartusz z orłem, podtrzymywany przez parę geniuszy (pierwotnie znajdował się tam herb Krasińskich)^[44]. Węższe prostokątne okna osi bocznych środkowego ryzalitu, z prawie kwadratowymi nadświetlami, pozorują dwie kondygnacje, chociaż doświetlają tylko jedno reprezentacyjne pomieszczenie^[44]. Nadświetla te zwieńczone są płaskorzeźbami wazonów z kwiatami^[44].

Głowice pilastrów centralnego ryzalitu dźwigają belkowanie i trójkątny fronton. Tympanon wypełniony jest kamienną okładziną z płaskorzeźbą Andreasa Schlütera Pojedynek Waleriusza z wodzem Gallów^[44]. Szczyt frontonu zwieńczony jest figurą Marka Waleriusza^[44]. U podnóża rzeźby umieszczone są postacie spętanych niewolników, zaś na narożach frontonu rzeźby Pallas Ateny oraz Marsa^[44]. Wszystkie rzeźby są kopiami z okresu odbudowy^[44].