PASTA
zespół budynków w Warszawie Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
PASTA[3][4], także PAST-a[5][6] – zwyczajowa nazwa zespołu dwóch budynków, znajdujących się przy ulicy Zielnej 37 i 39 w Warszawie, wzniesionych w latach 1904–1910 przez Towarzystwo Akcyjne Telefonów Cedergren[7]. Według niektórych źródeł jeden obiekt wzniesiony w dwóch fazach[3][5].
 nr rej. 757 z 1.07.1965[1] | |
 Budynki PAST-y (w środku), widok od strony wschodniej (2024) | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Adres |
ul. Zielna 37 |
| Typ budynku |
biurowiec |
| Styl architektoniczny | |
| Architekt |
Izaak Gustaw Clason (oba budynki) i Bronisław Brochwicz-Rogoyski (drugi budynek) |
| Inwestor | |
| Wysokość całkowita |
51,5 m (drugi budynek) |
| Kondygnacje |
6 (pierwszy budynek) |
| Zniszczono |
1944 |
| Odbudowano |
lata 50. i 60. XX wieku |
| Pierwszy właściciel |
Towarzystwo Akcyjne Telefonów Cedergren |
| Kolejni właściciele | |
| Obecny właściciel | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa mazowieckiego  | |
Położenie na mapie Warszawy  | |
 52°14′10″N 21°00′23″E | |
.jpg)
Nazwa pochodzi od pierwszych liter nazwy kolejnego właściciela nieruchomości, Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej (PAST)[8].
Dla rozróżnienia obu budynków stosowane są określenia „mała PASTA” (nr 37) i „duża PASTA” (nr 39)[9]. PAST-ami bywają nazywane oba budynki[10][11] lub tylko drugi z nich[12][13]. PAST-ami nazywano także budynki mieszczące dzielnicowe centrale telefoniczne należące do spółki[6].
Historia
Pierwszy budynek
Po uzyskaniu w 1901 roku koncesji na rozbudowę i eksploatację sieci telefonicznej w Warszawie, szwedzkie Towarzystwo Akcyjne Telefonów Cedergren zbudowało w latach 1904–1905 przy ul. Zielnej 37 budynek centrali telefonicznej, zaprojektowany przez Izaaka Gustawa Clasona[14] w stylu eklektycznym[3].
Drugi budynek
Z powodu szybkiego rozwoju sieci telefonicznej w Warszawie, w latach 1908–1910 na sąsiedniej działce (nr 39) wzniesiono drugi budynek przeznaczeniem dla powiększonej centrali telefonicznej[14]. Został zaprojektowany przez tego samego architekta przy współpracy Bronisława Brochwicza-Rogoyskiego[14], który odpowiadał za jego realizację w Warszawie[13]. W Muzeum Architektury w Sztokholmie zachowały się różne warianty projektu budynku[13].
Zrealizowany budynek przypominał średniowieczną wieżę zamkową (modernistyczny nowy historyzm inspirowany średniowieczem)[12]. Jego wysokość od podstawy fundamentów do szczytu wynosiła 51,5 m[15][2]. Miał osiem pięter[16]. Był to pierwszy w Europie wysokościowiec wzorowany na amerykańskich drapaczach chmur szkoły chicagowskiej[14][12]. Przy jego budowie po raz pierwszy w Warszawie wykorzystano cegłę cementową[17].
Centrala telefoniczna mieściła się na piątym piętrze gmachu[16]. Były to dwie duże sale połączone galeryjką[16].
Przez około rok po ukończeniu był to najwyższy budynek w Europie (w 1911 roku oddano do użytku wyższy Royal Liver Building w Liverpoolu)[14]. Tytuł najwyższego budynku w Polsce nosił do roku 1934, kiedy to przewyższyły go katowicki Drapacz Chmur i stołeczny wieżowiec Prudential House.
Polska Akcyjna Spółka Telefoniczna
W związku z wygaśnięciem w 1919 roku koncesji „Cedergrenu”, w 1922 roku nieruchomość została wniesiona przez szwedzkiego akcjonariusza do nowo utworzonej Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej (PAST)[18].
W 1935 roku przeniesiono centralę międzymiastową z budynku przy ul. Zielnej 37 do nowego gmachu przy ul. Nowogrodzkiej 45[19].
Lata 1939–1944
W październiku 1939 roku PASTA została zajęta przez Niemców[5]. Znajdująca się w niej centrala telefoniczna zapewniała m.in. łączność telefoniczną między Generalnym Gubernatorstwem i Berlinem, a od lipca 1941 stanowiła jeden z węzłów łączności na zapleczu frontu wschodniego[5]. Od 1943 roku Niemcy zaczęli zabezpieczać obiekt na wypadek działań dywersyjnych, m.in. od strony ul. Zielnej powstały betonowe bunkry, w podziemiach urządzono schron i okratowano okna wysokiego parteru[5].
5 czerwca 1944 pod budynkiem doszło do potyczki grupy żołnierzy z batalionu im. Czwartaków Armii Ludowej, którzy mieli dokonać ekspropriacji w oddziale banku „Społem”, z grupą żołnierzy i żandarmów niemieckich[20]. Pomimo gwałtownej strzelaniny żadna ze stron nie poniosła strat w ludziach (jeden z „czwartaków” został ranny)[20].
Zespół PAST-y był miejscem zaciętych walk podczas powstania warszawskiego[21]. Obiektu broniła silnie uzbrojona (działko przeciwpancerne, karabiny maszynowe oraz duży zapas amunicji) niemiecka załoga licząca ponad 150 osób[6]. Niemcy mogli ostrzeliwać powstańców i ludność cywilną poprzez wybite na różnych kondygnacjach we wszystkich kierunkach otwory strzelnicze[6].
1 sierpnia 1944 roku powstańcy z 6 kompanii „Wawer” batalionu „Kiliński” podjęli pierwszą nieudaną próbę zdobycia „PAST-y”[6]. Ataki ponawiano 3, 4, 5 i 6 sierpnia[6]. Wszystkie zakończyły się niepowodzeniem przy dużych stratach własnych[6][22]. Do 13 sierpnia, tj. dnia zdobycia budynku szkoły przy ulicy Królewskiej 16, zabarykadowana załoga PAST-y otrzymywała żywność, broń i amunicję oraz ewakuowała rannych czołgami z pobliskiego Ogrodu Saskiego[6]. 15 sierpnia do PAST-y przerwano dopływ prądu elektrycznego i wody, a 19 sierpnia 1944 roku odcięto łączność telefoniczną[6].
Decydujący, zakończony sukcesem szturm na PAST-ę powstańcy przypuścili w nocy z 19 na 20 sierpnia[23]. Zespoły szturmowe dziewięciu kompanii batalionu „Kiliński” pod dowództwem Henryka Leliwy-Roycewicza, pluton z kompanii „Koszta”, odziały saperskie Okręgu Warszawa Armii Krajowej i kobieca drużyna minerska Zofii Franio (łącznie ok. 250 żołnierzy) zaatakowały o 2.30 w nocy z trzech stron jednocześnie[24]. Polacy napotkali silny opór, a próba wdarcia się do środka po wysadzeniu ścian zakończyła się niepowodzeniem[24]. O sukcesie przesądziło wlanie do wnętrza PAST-y przy użyciu motorowej pompy strażackiej tysięcy litrów mieszanki ropy i benzyny, a następnie jej podpalenie[24]. Około godz. 10.00 niemiecka załoga w obawie przed spaleniem rozpoczęła ewakuację, jednak Niemcy usiłujący przedostać się w kierunku Ogrodu Saskiego i ulicy Bagno zostali zastrzeleni, a jeden wzięty do niewoli[23]. Większość obrońców schroniła się w piwnicach, do których przez wyłom w murze wdarł się jeden z plutonów szturmowych[25]. Po wezwaniach zaczęli opuszczać piwnice w grupach po 10–12, część z nich próbowała jednak jeszcze stawiać opór i powstańcy użyli ręcznych miotaczy ognia[25]. Po desperackiej obronie ostatni Niemcy opuścili PAST-ę po południu 20 sierpnia 1944 roku[25].
Był to jeden z największych sukcesów militarnych Polaków w czasie powstania[26]. W walkach od 1 do 19 sierpnia zginęło 25–35 Niemców, a 115 (oraz 6 rannych) wzięto do niewoli[25]. Po stronie polskiej, według różnych źródeł, poległo od 6 do ok. 20 ludzi, w większości z batalionu „Kiliński”, a wielu odniosło rany[25]. Zdobyto dużo broni i amunicji (m.in. ckm i kilka rkm)[27]. Esesmani z załogi PAST-y zostali oddzieleni od reszty jeńców i rozstrzelani[25]. Nad płonącym jeszcze wyższym budynku zespołu wywieszono polską flagę, co sprowokowało silny niemiecki ostrzał artyleryjski od strony Ogrodu Saskiego[28]. Następnego dnia, 21 sierpnia, zdjęcia filmowe ze zdobycia PAST-y stanowiły główny materiał kroniki filmowej wyświetlonej w kinie „Palladium”[25]. Doświadczenia z walk o PAST-ę wykorzystano 23 sierpnia 1944 roku podczas szturmu na gmach Komendy Policji przy ul. Krakowskie Przedmieście 1[27].
PASTA została bardzo poważnie uszkodzona[3], a zniszczenia z okresu walk zwiększył jeszcze ostrzał niemiecki w kolejnych dniach[5]. Całkowicie zniszczona została znajdująca się w niej główna automatyczna centrala telefoniczna[29].
PASTA pozostała w rękach Polaków do dnia kapitulacji powstania, co m.in. umożliwiło nadzorowanie pozycji niemieckich w rejonie ulicy Królewskiej[27].
Po 1945
W 1948 roku majątek PAST przeszedł na własność państwa[30]. Po wojnie planowano rozebranie zrujnowanego zespołu, ale w 1954 roku podjęto decyzję o jego odbudowie[31].
Budynek nr 39 został odbudowany na przełomie lat 50. i 60. i przeznaczony na cele biurowe[2].
W 1965 roku PASTA została wpisana do rejestru zabytków (nr rej. 757 z 1.07.1965)[1]. Od 2012 znajduje się także w wykazie zabytków ujętych w gminnej ewidencji m.st. Warszawy (ID: SRO10844 – Zielna 39 i SRO11562 – Zielna 37)[32].
W latach 80. w budynku mieściło nr 39 się szereg instytucji związanych z Instytutem Fizyki Polskiej Akademii Nauk i Ministerstwem Przemysłu Chemicznego[33]. W 2000 został on przekazany środowiskom kombatanckim, w których imieniu budynkiem administruje Fundacja Polskiego Państwa Podziemnego. W 2003 roku na dachu budynku ustawiono Znak Polski Walczącej (kotwicę). Jest on wykonany z aluminium, pomalowany na kolor złoty i podświetlany po zmroku. Ma 4 metry szerokości i 6 metrów wysokości. Jego formę zaprojektował architekt i żołnierz AK Jacek Cydzik.
Tablice na budynku przy ul. Zielnej 39
- Tablica upamiętniającą zdobycie PAST-y przez powstańców 20 sierpnia 1944 roku, odsłonięta w 1978 roku[34].
- Tablica upamiętniająca Henryka Leliwę-Roycewicza, odsłonięta w 2016 roku[35].
Na budynku znajdowała się również, odsłonięta w 1958 roku, tablica upamiętniająca potyczkę żołnierzy z batalionu im. Czwartaków Armii Ludowej na ulicy Zielnej w czerwcu 1944 roku[36], jednak została usunięta.
Inne informacje
W 2011 roku podniesiono pomysł zmiany nazwy stacji metra Świętokrzyska na wskazującą na lokalizację w pobliżu historycznego wysokościowca – Świętokrzyska PASTa[37][38].
Przypisy
Linki zewnętrzne
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
