Płaskonos zwyczajny[3], płaskonos[4] (Spatula clypeata) – gatunek średniej wielkości wędrownego ptaka wodnego z rodziny kaczkowatych (Anatidae). Mimo wielkiego zasięgu występowania nie wyróżnia się podgatunków[5][6]. Nie jest zagrożony wyginięciem.
Zamieszkuje Eurazję poza północnymi skrajami i basenem Morza Śródziemnego oraz Amerykę Północną (Kanada, USA łącznie z Alaską). Przeloty w marcu – kwietniu i sierpniu – listopadzie. Zimuje w zachodniej i południowej Europie nad Morzem Śródziemnym, północnej, wschodniej i środkowej Afryce oraz na jej atlantyckich wybrzeżach, na Bliskim Wschodzie, w południowej, południowo-wschodniej i wschodniej Azji, w południowej części Ameryki Północnej, w Ameryce Środkowej oraz w północnej części Ameryki Południowej. Populacje zachodnioeuropejskie są osiadłe lub koczownicze.
W Polsce bardzo nielicznie, lokalnie nielicznie, gnieździ się na całym niżu[7]. Największe skupiska występują w dolinie Biebrzy[8]. Na przelotach średnio liczny; coraz częściej zimuje, zwłaszcza na zachodzie kraju[7].
Samiec w locie
Cechy gatunku
Samiec większy od samicy, u obu płci charakterystyczny, silnie spłaszczony na końcu, szeroki, łyżkowaty dziób. W wielobarwnym ubarwieniu godowym samiec ma głowę i górną część szyi zielonoczarną z metalicznym połyskiem, dół szyi biały. Wierzch ciała ciemny z białym obramowaniem, spód i boki kasztanoworude z białą obwódką. Lusterko zielone, pokrywy skrzydłowe błękitne. W locie dobrze widoczna jasnoniebieska plama na skrzydłach. Jako jedyny w swojej rodzinie kaczor ma żółtą tęczówkę. Samica jasnobrązowa z ciemnym deseniem, białawym brzuchem, błękitnymi pokrywami skrzydłowymi i zielonym lusterkiem. Samiec poza okresem godowym i osobniki młodociane przypominają samicę, choć kaczory mają nieco jaśniejsze pióra.
Odgłosy samca słychać jako „guek guek”, a samica kwacze.
Stawy, jeziora, zalane pola, mokradła i starorzecza lub zbiorniki na otwartej przestrzeni o gęsto zarośniętych manną, turzycami, trzciną i pałką brzegach. Zimą pojawia się także na wybrzeżach mórz. Ze względu na sposób żerowania szuka płytkich wód.
Toki
Wiosenne powroty w marcu i kwietniu odbywają się parami. W czasie toków późną jesienią kaczor zatacza koła wokół samicy, wyciągając do niej szyję.
Gniazdo
Na lądzie, dość daleko od wody, ukryte pod osłoną traw i turzyc. Buduje je samica. To mała jamka w ziemi wysłana popielatym puchem i materiałem roślinnym. Znaleźć tam można charakterystyczne pióra pokrywowe z białymi otoczkami i jasnymi plamami.
Jaja z kolekcji muzealnej
Jaja
W ciągu roku wyprowadza jeden lęg, składając w kwietniu–czerwcu 6 do 13 zielonkawych jaj o średnich wymiarach 55×37 mm i średniej masie 40 g.
Okres lęgowy
Jaja wysiadywane są przez okres 22 do 28 dni przez samicę. Po wykluciu matka prowadzi kaczęta na niegłęboką wodę, która obfituje w pokarm. Kaczor pomaga w wychowywaniu młodych tylko na początku. Potem w czerwcu oddala się i przechodzi pierzenie. Pisklęta są zagniazdownikami, usamodzielniają się po 40–45 dniach. W puchu mają ciemny grzbiet, żółtawy brzuch, ciemny pas przeciągnięty przez oko, idący od dzioba do policzków. U nasady skrzydeł 2 żółte plamy i jedna u nasady ogona. Po 6 tygodniach potrafią latać.
Pożywienie
Fito- i zooplankton zbierany przy dnie. Odcedza go z nadmiaru wody i błota, dzięki anatomicznie udoskonalonemu dziobowi z licznymi długimi blaszkami na krawędzi. Często żeruje nocą.
W Czerwonej księdze gatunków zagrożonychMiędzynarodowej Unii Ochrony Przyrody płaskonos nieprzerwanie od 1988 roku klasyfikowany jest jako gatunek najmniejszej troski (LC – Least Concern). Liczebność światowej populacji, według szacunków organizacji Wetlands International z 2015 roku, mieści się w przedziale 6,5–7,0 miliona osobników (czyli około 4,3–4,7 miliona osobników dorosłych). Globalny trend liczebności populacji uznawany jest za spadkowy, choć niektóre populacje rosną lub ich status nie jest znany[2].
W Polsce objęty ochroną gatunkową ścisłą, wymaga ochrony czynnej[11]. Na Czerwonej liście ptaków Polski płaskonos sklasyfikowany został jako gatunek narażony (VU)[8]. W latach 2013–2018 liczebność krajowej populacji lęgowej szacowano na 400–1000 par[12], trend liczebności jest silnie spadkowy[8].
Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko:Plemię: Anatini Leach, 1820 (wersja: 2021-04-05).[w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line].Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego.[dostęp 2021-05-08].
Carboneras, C. & Kirwan, G.M.:Northern Shoveler (Spatula clypeata).[w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line].2014.[zarchiwizowane z tego adresu(2015-07-04)].
Anas clypeata (Płaskonos). W:M.Gromadzki (red.):Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny.T.7:Ptaki (część I).Warszawa:Ministerstwo Środowiska,2004,s.153–156. ISBN83-86564-43-1.
KarelStastny:Ptaki wodne.Warszawa:Delta,1993. ISBN83-85817-10-7. Brak numerów stron w książce
Przemysław Busse (red.), Zygmunt Czarnecki, Andrzej Dyrcz, Maciej Gromadzki, Roman Hołyński, Alina Kowalska-Dyrcz, Jadwiga Machalska, Stanisław Manikowski, Bogumiła Olech:Ptaki.T.II.Warszawa:Wiedza Powszechna,1991,seria:Mały słownik zoologiczny. ISBN83-214-0563-0.
Anas clypeata (Płaskonos). W:M.Gromadzki (red.):Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny.T.7:Ptaki (część I).Warszawa:Ministerstwo Środowiska,2004,s.153–156. ISBN83-86564-43-1.
-_Preening-_I_653.jpg)
