Osip Mandelsztam

Osip Emiljewicz Mandelsztam (ros. Осип Эмильевич Мандельштам; ur. 2 stycznia^?/14 stycznia 1891^[1] w Warszawie, zm. 27 grudnia 1938 w łagrze tranzytowym Wtoraja Rieczka pod Władywostokiem, Rosyjska Federacyjna SRR) – rosyjski poeta i prozaik pochodzenia polsko-żydowskiego. Jeden z głównych przedstawicieli akmeizmu. Ofiara wielkiego terroru w ZSRR.

Osip Mandelsztam

Osip Mandelsztam 1914
Imię i nazwisko	Osip Emiljewicz Mandelsztam
Data i miejsce urodzenia	14 stycznia 1891 Warszawa, Królestwo Polskie
Data i miejsce śmierci	27 grudnia 1938 obóz, Wtoraja Rieczka pod Władywostokiem, RFSRR, ZSRR
Narodowość	rosyjska, żydowska
Język	rosyjski
Alma Mater	Uniwersytet Paryski
Dziedzina sztuki	liryka, proza
Muzeum artysty	Muzeum Mandelsztama we Friazinie
Ważne dzieła
Kamień

Życiorys

Rodzina

Osip Mandelsztam urodził się w Warszawie w zamożnej zasymilowanej^[2] rodzinie polsko-żydowskiej^[3][4][5]. Był synem Emila Beniaminowicza Mandelsztama pochodzącego z Żagor (obecnie znajdujących się na Litwie). Emil Mandelsztam wywodził się z rodziny mówiącej w jidysz; w młodości nauczył się niemieckiego, polskiego i rosyjskiego, choć nie potrafił w nich mówić w stopniu biegłym^[6]. Był dobrze prosperującym kupcem handlującym wyrobami skórzanymi. Uzyskał status kupca pierwszej gildii i mógł zamieszkać poza żydowską strefą osiedlania^[7]. Dziadkiem Osipa był Beniamin Mandelsztam, brat Lejby Osipowicza Mandelsztama – pierwszego Żyda, który studiował w Moskwie^[8][9].

Matką Osipa była Flora Wierblowska wywodząca się z rodziny inteligenckiej^[2] z Wilna, gdzie ukończyła rosyjskie gimnazjum. Pracowała jako nauczycielka muzyki i była spokrewniona ze Siemionem Wiengierowem. Rodzice Osipa pobrali się w Dyneburgu^[10][11].

Dzieciństwo i młodość

W dzieciństwie pobierał nauki w swym domu, pod kierunkiem guwernantek oraz nauczycieli. W latach 1907–1908 odbył podróż do Paryża (studiował na Sorbonie), później do Niemiec, gdzie w latach 1909–1910 studiował klasyczną literaturę francuską na uniwersytecie w Heidelbergu. Od 1911 do 1917 roku studiował natomiast filozofię na uniwersytecie w Sankt Petersburgu, której jednak nie ukończył.

Twórczość

Jako poeta debiutował w 1910 roku, w piśmie „Apollon”. Sławę zyskał trzy lata później zbiorem wierszy Kamień, a wydany w 1922 tom Tristia umocnił jego pozycję w środowisku poetów. Inspiracją wierszy z tego okresu była przede wszystkim kultura antyku oraz mistyczny świat dawnej kultury rosyjskiej. Napisany przez niego w 1913 i wydany w 1919 roku manifest Świt akmeizmu określał ramy tej poezji.

W twórczości Mandelsztama pojawiały się również wątki judaistyczne, choć on sam nie był praktykującym żydem, a niekiedy do religii tej odnosił się nawet z niechęcią. Tom Wiersze (1928) był ostatnim wydanym za życia poety z tego nurtu.

Z początkiem lat 30. Mandelsztam zwrócił się ku prozie. W 1933 ukończył ostatnią książkę Podróż do Armenii, będącą poetyckim opisem autentycznej wyprawy na Kaukaz, jaką Mandelsztam odbył wraz z żoną we wczesnych latach 30. Nie było to krajoznawstwo, lecz podróż – zgodnie z historiozofią poety – do źródeł czasu. Mandelsztam wierzył, że kultury Kaukazu i Czarnomorza są jak księgi, z których uczyli się pierwsi ludzie.

Pisane przez niego później wiersze nie mogły już zostać wydane ze względu na wszechobecny stalinowski terror. Dużą część utworów napisanych pod koniec życia poety przechowała i uchroniła przed zapomnieniem jego żona. Początek światowej sławy Osipa rozpoczął się dopiero w latach 70. XX wieku, za sprawą wdowy, Nadieżdy Mandelsztam, opisującej w swojej książce Nadzieja w beznadziei los swego zmarłego męża. Ocalone wiersze złożyły się na Woroneskie zeszyty.

Współcześnie Osip Mandelsztam uznawany jest za jednego z najwybitniejszych poetów rosyjskich^{[12][13][14][15]}.

Represje

W latach 1934–1937 Mandelsztam przebywał na zesłaniu, na osobisty rozkaz Józefa Stalina, początkowo w Czerdyniu, a później w Woroneżu. W maju 1938 roku Mandelsztam został ponownie aresztowany i skazany na pięć lat pobytu w obozie za działalność antyrewolucyjną. Nie było jednak szans, by przeżył wyrok. Był bowiem u skraju fizycznej wytrzymałości i trudność sprawiało mu samo utrzymanie się na nogach.

Fotografia wykonana przez NKWD po aresztowaniu w 1938

Zmarł w łagrze tranzytowym Wtoraja Rieczka (Вторая Речка) pod Władywostokiem w drodze na Kołymę. Jako oficjalną przyczynę śmierci podano zawał serca. Ciało złożono we wspólnej mogile.

Wybrane utwory

• Kamień (Камень), 1913
• Tristia, 1922
• Druga księga (Вторая книга), 1923
• Wiersze (Стихотворения), 1928
• Nowe wiersze 1930–34 (Новые стихотворения 1930–34) – wydane po śmierci poety w samizdacie
• Zeszyty woroneskie 1935–37 (Воронежские тетради 1935–37) – wydane po śmierci poety w samizdacie

Polskie tłumaczenia

• Poezje, PIW, Warszawa 1971, 1997, ISBN 83-06-02465-6.
• Słowo i kultura: szkice literackie, przełożył Ryszard Przybylski, Czytelnik, Warszawa 1972
• Późne wiersze, przełożył Stanisław Barańczak, Oficyna Poetów i Malarzy, Londyn 1977, Niezależna Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1979, Enklawa, Warszawa 1981.
• Poezje, wybór, redakcja i posłowie Maria Leśniewska, Wydawnictwo Literackie, Kraków – Wrocław 1983, ISBN 83-08-00854-2.
• Czarnym słońcem oślepiony, Wydawnictwo Bohdana Wrocławskiego, Warszawa 1994, ISBN 83-85996-08-7.
• Zgiełk czasu, przełożył Ryszard Przybylski, Czytelnik, Warszawa 1994, ISBN 83-07-00702-X.
• Nikomu ani słowa, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1998, 2003
• Podróż do Armenii, przełożył Ryszard Przybylski, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2004, ISBN 83-88807-46-3.
• 44 wiersze i kilka fragmentów, przełożył Jarosław Marek Rymkiewicz, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2009, ISBN 978-83-60457-74-0.
• Nieograbiony i nierozgromiony. Wiersze i szkice, przełożył Adam Pomorski, Wydawnictwo Naukowe i Literackie Open, Warszawa 2011, ISBN 97883-85254-874.
• Z Mandelsztama. Siedem wierszy, przełożył Jerzy Pomianowski, Dział Wydawnictw Instytutu Książki, Kraków 2013, ISBN 978-83-61005-09-4.

Upamiętnienie

• 18 maja 2012 imię Osipa Mandelsztama nadano wewnętrznej uliczce na terenie kampusu Uniwersytetu Warszawskiego przy Krakowskim Przedmieściu^[16].
• Rehabilitacja Mandelsztama była natchnieniem dla Jacka Kaczmarskiego do napisania piosenki „Zmartwychwstanie Mandelsztama”^[17].