Mandryl barwnolicy

Mandryl barwnolicy^[18], mandryl^[19] (Mandrillus sphinx) – gatunek ssaka naczelnego z podrodziny koczkodanów (Cercopithecinae) w obrębie rodziny koczkodanowatych (Cercopithecidae), blisko spokrewniony z mandrylem równikowym, największy przedstawiciel koczkodanowców.

Mandryl barwnolicy

Mandrillus sphinx
(Linnaeus, 1758)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Nadrząd	łożyskowce
Rząd	naczelne
Podrząd	wyższe naczelne
Nadrodzina	koczkodanowce
Rodzina	koczkodanowate
Podrodzina	koczkodany
Plemię	Papionini
Rodzaj	mandryl
Gatunek	mandryl barwnolicy
Synonimy Simia sphinx Linnaeus, 1758[1] Simla maimon Linnaeus, 1766[2] Simia mormon Alströmer, 1766[3] Simia Madarogaster E.A.W. Zimmermann, 1780[4] Simia suilla Kerr, 1792[5] Simia latidens Bechstein, 1799[6] Simia pennanti J.E. Gray, 1824[7] Papio planirostris D.G. Elliot, 1909[8] Mandrillus schreberi Matschie, 1917[9] Mandrillus tessmanni Matschie & Zukowsky, 1917[10] Mandrillus escherichi Matschie & Zukowsky, 1917[11] Mandrillus zenkeri Matschie & Zukowsky, 1917[12] Mandrillus hagenbecki Matschie & Zukowsky, 1917[13] Mandrillus zenkeri var. ebolowæ Matschie & Zukowsky, 1917[14] Maimon burlacei W. Rothschild, 1922[15] Mandrillus insularis Zukowsky, 1926[16]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[17]
narażony na wyginięcie
Zasięg występowania

Nazewnictwo

W polskiej literaturze zoologicznej gatunek M. sphinx był oznaczany nazwą „mandryl”^[19]. W wydanej w 2015 roku przez Muzeum i Instytut Zoologii Polskiej Akademii Nauk publikacji „Polskie nazewnictwo ssaków świata” gatunkowi nadano nazwę „mandryl barwnolicy”, rezerwując nazwę „mandryl” dla rodzaju tych naczelnych^[18].

Taksonomia

Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1758 roku szwedzki przyrodnik Karol Linneusz w 10. edycji Systema Naturae, uznawanej za początek nomenklatury zoologicznej. Autor nadał gatunkowi nazwę Simia sphinx^[1]. Miejsce typowe według oryginalnego opisu zostało błędnie wskazane na „Borneo” (łac. Habitat in Borneo)^[1], poprawione w 1976 przez Erica Delsona i Prudence Napier na Bitye, w okolicy rzeki Dja, w Kamerunie^[20][21][22]. Linneusz swój opis oparł na wcześniejszym wydaniu Systema Naturae i pracach innych autorów^[1]. W 1976 roku wyznaczono neotyp: jest to zamontowana skóra i czaszka dorosłego samca (sygnatura BMNH Mammals 1922.12.19.7) ze zbiorów Muzeum Historii Naturalnej w Londynie^[23][24][25].

Badania molekularne sugerują, że istnieją dwie odrębne populacje M. sphinx; badanie z 2003 roku wykazało, że rzeka Ogowe w Gabonie przecina ich zasięg występowania, dzieląc je na dwie odrębne populacje: w Kamerunie i północnym oraz południowym Gabonie^[26].

Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World uznają ten takson za gatunek monotypowy^[27].

Etymologia

• Mandrillus (Mandril): fr. mandrill „mandryl”, hiszp. mandril „mandryl”, od ang. mandrill „pawian”, od man „człowiek”; drill „wiertło”^[28].
• sphinx: w mitologii greckiej Sfinks (gr. Σφιγξ Sphinx) był drapieżnym potworem o różnorodnym wyglądzie zamieszkałym w Tebach, który zadawał podróżnikom zagadki i rozrywał na strzępy tych, którzy odpowiedzieli niepoprawnie^[29][30].

Zasięg występowania

Mandryl barwnolicy występuje w środkowo-zachodniej Afryce, od południowego Kamerunu (na południe od rzeki Sanaga) do kontynentalnej Gwinei Równikowej, w zachodnim Gabonie (na wschodzie jego zasięg rzeki ograniczają Ivindo i Ogowe) i w południowo-zachodnim Kongu (na południe od rzeki Kouilou i w dół do rzeki Kongo)^[27]. Nie występuje na wschód od rzeki Dja w Kamerunie oraz w lasach południowo-wschodniego Kamerunu^[27].

Morfologia

Czaszka samca Mandrillus sphinx

Długość ciała (bez ogona) samic 55–67 cm, samców 62–110 cm, długość ogona samic 5–9 cm, samców 7–10 cm; masa ciała samic 11–13 kg, samców 18–33 kg^[31][32]. Mandryle są największymi małpami po człekokształtnych gorylach, szympansach i orangutanach. Samce mają charakterystyczne ubarwienie. Pysk i modzele siedzeniowe są wyraźnie ubarwione na niebiesko, czerwono i fioletowo. Młode oraz samice są bardziej brązowe. Młode samce zyskują swe ubarwienie dopiero w 5–6 roku życia, gdy osiągną dojrzałość płciową.

Ekologia

Tryb życia

Mandryle żyją w wiecznie zielonych wilgotnych lasach równikowych. Przebywają głównie na ziemi, niekiedy także w dolnej warstwie koron drzew. Zwierzęta te tworzą grupy (haremy) liczące do 20 osobników, przewodzone są przez jednego samca i zajmują terytorium ok. 50 km². Często kilka takich grup łączy się i powstają w ten sposób duże, luźne zgrupowania.

Pożywienie

Mandryle jedzą owoce, nasiona, korzenie, bulwy, grzyby, owady oraz niekiedy małe bezkręgowce^[33].

Rozmnażanie

Po ciąży trwającej 220–270 dni rodzi się 1 młode. Samice są płodne średnio co 33 dni. Dojrzałość płciową osiągają po ukończeniu 4 lat. Najdłuższy zanotowany wiek mandryla to 46 lat.

Status i zagrożenia

W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów został zaliczony do kategorii VU (ang. vulnerable ‘narażony’)^[17]. Niszczenie naturalnego środowiska i nadmierne polowania (na mięso lub do hodowli w zwierzyńcach) spowodowały, że mandrylowi zagraża wymarcie. Dla jego ocalenia konieczne jest szybkie zorganizowanie rezerwatów w dżungli.