Nomenklatura zoologiczna

Nomenklatura zoologiczna – zebrane w Międzynarodowym Kodeksie Nomenklatury Zoologicznej (ICZN) zasady i zalecenia obowiązujące przy tworzeniu i stosowaniu nazw naukowych taksonów zwierząt.

Nazwy systematyczne

Podstawową jednostką systematyczną jest gatunek. Nazwę gatunku zapisujemy stosując nazewnictwo binominalne.

Osobny artykuł: Binominalne nazewnictwo gatunków.

Pierwszy wyraz to nazwa rodzajowa, a drugi epitet gatunkowy (najczęściej przymiotnik, rzadziej rzeczownik).

Oba człony nazwy należy pisać zawsze krojem pisma wyróżniającym je na tle pozostałego tekstu (np. kursywa w tekście prostym). Jednoznaczne określenie konkretnego gatunku wymaga zastosowania obu członów nazwy. Kodeks zaleca, by wszystkie nazwy rodzajów były rzeczownikami w liczbie pojedynczej lub wyrazami traktowanymi jako rzeczowniki.

W języku polskim drugi człon nazwy zwyczajowej jest zapisywany małymi literami, z wyjątkiem nazwy gatunkowej pochodzącej od nazwiska (np. bursztynka Pfeiffera, kiełb Kesslera) lub nazwy geograficznej (np. bystrzyk z Loreto), zapisywanej wielką literą. Natomiast w nazwie naukowej (łacińskiej lub zlatynizowanej) nazwa rodzajowa zawsze zapisywana jest wielką literą, a gatunkowa zawsze małą literą, np.:

dżdżownica ziemna (Lumbricus terrestris),

słoń afrykański (Loxodonta africana).

Nazwy udomowionych form gatunków dziko żyjących

Jednym z problemów nomenklatury zoologicznej jest kwestia nadawania nazw gatunkom udomowionym. Z taksonomicznego punktu widzenia zwierzę po udomowieniu pozostaje nadal tym samym gatunkiem. Od 1758 roku 19 gatunkom udomowionych zwierząt nadano inne nazwy naukowe niż ich dzikim protoplastom. 17 z nich zostało opisanych przed odkryciem ich dzikich przodków, którym, w momencie odkrycia przez naukę, nadano nowe nazwy binominalne. Np. osioł domowy został opisany w 1758 pod nazwą Equus asinus, a uważany za jego przodka osioł afrykański – w 1857 jako Equus africanus. Kiedy w wyniku dalszych badań stwierdzono, że zwierzę udomowione pochodzi od znanego już gatunku dzikiego (czyli jest tym samym gatunkiem, ewentualnie jego podgatunkiem lub formą), pojawił się konflikt nazw.

W 1958 H. Bohlken zaproponował^[1], aby naukowa nazwa udomowionych form gatunków dzikich składała się z nazwy gatunkowej przodka (protoplasty) oraz nazwy formy udomowionej poprzedzonej skrótem f. (od forma) np. Equus africanus f. asinus (osioł domowy – udomowiona forma Equus africanus). Taka konwencja została szeroko zaakceptowana przez wielu zoologów na całym świecie. Rok później Dennler de la Tour zaproponował inną formę zapisu^[2], mianowicie do nazwy gatunku dzikiego dodał trzeci człon („familiaris”), który miał wskazywać, że jest to forma udomowiona gatunku dzikiego, np. Equus africanus familiaris. Obydwie koncepcje były sprzeczne z zasadami określonymi przez Międzynarodowy Kodeks Nomenklatury Zoologicznej. Według zasad nazewnictwa biologicznego (zasada priorytetu) pierwszeństwo nazwy ma ta, która wcześniej została opublikowana, czyli (w 17 przypadkach) nazwa formy udomowionej (np. Equus asinus). Wobec braku jednoznacznej zasady w literaturze pojawiały się różne sposoby zapisu nazwy tego samego zwierzęcia, np. kot domowy był opisywany pod nazwami:

• Felis catus (taką nazwę nadał mu Linneusz w 1758),
• Felis silvestris (zgodnie z zasadą priorytetu; wówczas uważano, że kot domowy pochodzi bezpośrednio od żbika opisanego pod taką właśnie nazwą),
• Felis silvestris f. catus (zgodnie z propozycją Bohlkena),
• Felis silvestris familiaris (zgodnie z propozycją Dennler de la Toura),
• Felis silvestris domesticus,
• Felis domesticus.

Aby ograniczyć upowszechnianie nazewnictwa niezgodnego z kodeksem oraz wynikających z tego nieporozumień, w 2003 roku Międzynarodowa Komisja Nomenklatury Zoologicznej dopuściła stosowanie 17 nazw dzikich zwierząt (w tym 15 ssaków, 1 ryba i 1 motyl), których udomowione formy zostały wcześniej opisane pod innymi nazwami^[3].

Gatunki dzikich zwierząt i ich udomowionych form, którym nadano różne nazwy (w tym 17 objętych decyzją ICZN)

Nazwa naukowa, autor i nazwa zwyczajowa gatunku dzikiego	Nazwa naukowa, autor i nazwa zwyczajowa formy udomowionej
Bos gaurus H. Smith, 1827 – gaur	Bos frontalis Lambert, 1804 – gajal
Bos mutus (Przewalski, 1883) – jak dziki	Bos grunniens Linnaeus, 1766 – jak domowy
Bos namadicus Falconer, 1859	Bos indicus Linnaeus, 1758
Bos primigenius Bojanus, 1827 – tur	Bos taurus Linnaeus, 1758 – bydło domowe
Bubalus arnee (Kerr, 1792) – arni azjatycki	Bubalus bubalis (Linnaeus, 1758) – wół domowy
Camelus ferus Przewalski, 1878 – wielbłąd dwugarbny (dziki)	Camelus bactrianus Linnaeus, 1758 – baktrian, wielbłąd dwugarbny (domowy)
Canis lupus Linnaeus, 1758 – wilk	Canis familiaris Linnaeus, 1758 – pies domowy
Capra aegagrus Erxleben, 1777 – koza bezoarowa	Capra hircus Linnaeus, 1758 – koza domowa
Cavia aperea Erxleben, 1777 – aperea	Cavia porcellus (Linnaeus, 1758) – świnka morska
Equus africanus Heuglin & Fitzinger, 1866 – osioł afrykański (osioł dziki)	Equus asinus Linnaeus, 1758 – osioł domowy
Equus ferus Boddaert, 1785 – koń Przewalskiego	Equus caballus Linnaeus, 1758 – koń domowy
Felis silvestris Schreber, 1777 – żbik	Felis catus Linnaeus, 1758 – kot domowy
Lama guanicoe (Müller, 1776) – gwanako andyjskie	Lama glama (Linnaeus, 1758) – lama
Mustela putorius Linnaeus, 1758 – tchórz zwyczajny	Mustelo furo Linnaeus, 1758 – fretka domowa
Ovis orientalis Gmelin, 1774 – owca stepowa	Ovis aries Linnaeus, 1758 – owca domowa
Sus scrofa Linnaeus, 1758 – dzik	Sus domesticus Erxleben, 1777 – świnia domowa
Vicugna vicugna (Molina, 1782) – wigoń	Vicugna pacos (Linnaeus, 1758) – alpaka
Carassius gibelio (Bloch, 1782) – karaś srebrzysty	Carassius auratus (Linnaeus, 1758) – karaś złocisty
Bombyx mandarina (Moore, 1872)	Bombyx mori (Linnaeus, 1758) – jedwabnik morwowy

Zobacz też

• autor nazwy (zoologia)
• klasyfikacja biologiczna
• wykaz terminów i skrótów stosowanych w nomenklaturze biologicznej
• nomenklatura botaniczna

Przypisy

1. H. Bohlken, Zur Nomenklatur der Haustiere, Zoologischer Anzeiger 160 (1958) 167–168.
2. G. Dennler de La Tour, La descendencia del perro, Act. Congr. Sudamer. de Zool. 4 (1959) 215–223.
3. International Commission on Zoological Nomenclature, Opinion 2027 (Case 3010). Usage of 17 specific names based on wild species which are predated by or contemporary with those based on domestic animals (Lepidoptera, Osteichthyes, Mammalia): conserved. „Bulletin of Zoological Nomenclature”. 60, s. 81–84, 2003. (ang.).

Bibliografia

• Gentry et al. The naming of wild animal species and their domestic derivatives. „Journal of Archaeological Science”. 31 (5), s. 645–651, 2004. DOI: 10.1016/j.jas.2003.10.006. (ang.).