Konstabl

Konstabl, z łac. „comes stabuli” – stopień lub stanowisko w wymiarze sprawiedliwości bądź administracji wielu krajów. Znaczenie pojęcia jest bardzo szerokie i różni się zależnie od okresu historycznego i regionu geograficznego.

Konstabl Kanadyjskiej Królewskiej Policji Konnej

Etymologia

Sir Richard Dannatt, konstabl londyńskiej Tower w latach 2009–2016

Tytuł pochodzi od łacińskiego zwrotu comes stabuli oznaczającego urzędnika sprawującego pieczę nad końmi monarchy w Cesarstwie Rzymskim i Cesarstwie Bizantyńskim^[1][2][3]. Był to odpowiednik polskiego koniuszego^[4]. Termin został zapożyczony przez wczesnośredniowieczne monarchie europejskie. W wielu przypadkach kompetencje urzędu zostały znacząco zmodyfikowane i rozszerzone. We Francji na przykład osoby sprawujące wzorowany na comes stabuli urząd konetabla pozostawały do 1627 roku naczelnymi dowódcami armii, podlegającymi jedynie królowi^[5].

Obecnie termin konstabl jest używany w wielu krajach, m.in. Wielkiej Brytanii i innych państwach Wspólnoty Narodów, do określenia najniższego stopnia w policji^[6]. W Stanach Zjednoczonych konstabl jest obieralnym w wyborach funkcjonariuszem sił porządkowych o kompetencjach mniejszych, niż w przypadku szeryfa^[7]. Na Wyspach Normandzkich konstabl jest natomiast urzędnikiem na najniższym szczeblu samorządu terytorialnego^[8].

Termin konstabl może być także stosowany w odniesieniu do urzędu kasztelana, odpowiedzialnego w przeszłości za obronę zamku^[9]. Do dziś istnieje tytuł konstabla londyńskiej Tower^[10][11].

Użycie w przeszłości

Cesarstwo Bizantyńskie i europejskie monarchie wczesnośredniowieczne

Początki urzędu comes stabuli (konstabla) sięgają Cesarstwa Rzymskiego. Począwszy od V wieku naszej ery comes stabuli byli odpowiedzialni za utrzymanie koni na dworze cesarskim^[12]. Podczas swoich rządów w Królestwie Franków Karol Wielki wprowadził do administracji wiele tytułów z okresu panowania rzymskiego, w tym urząd konstabla^[1], którego postawiono na czele armii^[13]. Przy pośrednictwie Normanów tytuł ten został ponownie zaadaptowany w Cesarstwie Bizantyńskim, w okresie panowania dynastii Komnenów i Paleologów. W latach 1253–1419 urząd ten nosił w Bizancjum nazwę konostaulos^[14].

Wielka Brytania

Urząd konstabla został sprowadzony do Anglii podczas inwazji Normanów z 1066 roku. Był on tam odpowiedzialny za zakup i utrzymywanie uzbrojenia królewskiej armii^[15]. Według niektórych badaczy konstablowie pojawili się na Wyspach brytyjskich wcześniej, za panowania Alfreda Wielkiego^[16]. W XII wieku, za panowania królów Stefana z Blois i Dawida I Szkockiego, utworzono w Anglii i Szkocji urząd Lorda Wielkiego Konstabla, jednego z dziewięciu Wielkich Urzędników Państwowych. Jednocześnie konstablem nazywano lokalnego urzędnika, którego zadaniem było utrzymywanie porządku^[1]. Autorem jednego z pierwszych opisów uprawnień i obowiązków takich urzędników był Henry Bracton, XIII-wieczny prawnik angielski^[15][17].

W 1285 roku król Edward I Długonogi na mocy statutu z Winchester wprowadził po dwóch konstabli do każdej setki (niewielkiej jednostki podziału administracyjnego)^[18]. Z czasem konstablowie zaczęli być przypisywani do parafii. Początkowo byli wybierani przez mieszkańców danego obszaru, lecz począwszy od 1617 roku zazwyczaj wyznaczał ich sędzia pokoju^[18]. Konstablowie aż do XIX wieku nie byli opłacani. System ten został zniesiony w Londynie na mocy ustawy z 1829 roku, zaś poza brytyjską stolicą na mocy ustawy z 1839 roku^[19]. Utworzono wówczas Metropolitalną Służbę Policyjną w Londynie oraz lokalne urzędy policyjne poza miastem. Od tego czasu konstabl (Police Costable, skrót PC) pozostaje najniższym stopniem w policji w Wielkiej Brytanii^[19]. W Wielkiej Brytanii istnieje także stopień Chief Constable (główny konstabl, skrót CC). Funkcjonariusz w tej randze jest komendantem policji terytorialnej (territorial police force)^[20], odpowiedzialnej za całość zagadnień związanych ze ściganiem przestępczości i porządkiem publicznym na określonym geograficznie obszarze. Zastępca komendanta posiada stopień Deputy Chief Constable (zastępca głównego konstabla, skrót DCC). Komendantowi podlegają także wyżsi oficerowie w stopniu Assistant Chief Costable (pomocnik głównego konstabla, skrót ACC), którzy są odpowiedzialni za największe piony (np. kryminalny, operacyjny) lub siły policyjne w określonej części obszaru, za który odpowiada policja terytorialna. Liczba pomocników głównego konstabla zależy od wielkości poszczególnych policji terytorialnych i waha się od jednego (np. Cambridgeshire Constabulary, Civil Nuclear Constabulary, Durham Constabulary) do sześciu w Police Scotland, policji działającej na terenie całej Szkocji i zatrudniającej ok. 23 tysiące funkcjonariuszy^[21].

Użycie obecnie

Inne państwa europejskie

Urzędy konstablów istniały także w wielu innych monarchiach europejskich. W wielu z nich, między innymi w Kastylii i Portugalii, były one dziedziczne^[22][23]. Urzędy konstabli funkcjonują wciąż w Szkocji, gdzie Lordem Wyższym Konstablem jest aktualnie Merlin Hay, 24. hrabia Erroll, oraz hiszpańskiej prowincji Nawarra, gdzie konstablem jest aktualnie Carlos Fitz-James Stuart, 19. książę Alba. W obu przypadkach urzędy te mają jednak wymiar wyłącznie symboliczny^[13].

Dania

W Duńskich Siłach Zbrojnych używa się określeń Konstabel i Overkonstabel do określenia stopni wojskowych odpowiadających polskiemu szeregowemu i starszemu szeregowemu^[24][25].

Finlandia

Najniższym stopniem w fińskiej policji jest nuorempi konstaapeli (z fiń. młodszy konstabl), zaś kolejnymi w hierarchii stopniami są vanhempi konstaapeli (z fiń. starszy konstabl}) i ylikonstaapeli (z fiń. nadkonstabl)^[26].

Stany Zjednoczone

Funkcje konstabli w Stanach Zjednoczonych różnią się w zależności od stanu. W niektórych z nich, na przykład w Karolinie Północnej, urzędy konstabli już nie istnieją^[27]. Zazwyczaj konstable są specjalnymi pracownikami służb porządkowych, wykonującymi określone zadania związane z pracą sądów bądź utrzymywaniem porządku na danym terytorium. W niektórych stanach, między innymi w Arizonie i Kentucky, dysponują znacznymi uprawnieniami, identycznymi lub zbliżonymi w stosunku do uprawnień szeryfa^[28][29]. W innych, takich jak Alaska, posiadają jedynie ograniczone uprawnienia^[30]. Znaczne dysproporcje występują również w sposobie powoływania konstabli. W większości stanów, między innymi w Alabamie, Luizjanie i Missisipi, są oni wybierani na drodze wyborów, w których uczestniczą mieszkańcy danego regionu^[31][32][33]. W niektórych stanach, takich jak Alaska i Utah, zostają natomiast powołani przez innych pracowników lokalnej administracji^[30][34].

Konstabl w Mumbaju

Wielka Brytania i inne państwa Wspólnoty Narodów

Konstabl (ang. constable) jest najniższym stopniem w brytyjskiej policji^[35]. Wszyscy policjanci po zaprzysiężeniu zostają konstablami i przechodzą trwający dwa lata okres próbny. Następnie mogą nadal sprawować służbę jako konstable, rozpocząć pracę w jednym z wydziałów specjalnych lub ubiegać się o wyższy rangą stopień sierżanta^[35][36].

Podobny system wykształcił się też w wielu innych krajach należących dawniej do Imperium Brytyjskiego, a będących częścią Wspólnoty Narodów. Konstabl jest najniższym stopniem w służbach porządkowych takich krajów, jak Australia^[37], Kanada^[38], Indie^[39] i Singapur^[40].