Katastrofa kolejowa pod Szczekocinami

Katastrofa kolejowa pod Szczekocinami – czołowe zderzenie pociągu TLK 31101 Brzechwa spółki PKP Intercity relacji Przemyśl Główny – Warszawa Wschodnia z pociągiem interRegio 13126 Jan Matejko spółki Przewozy Regionalne relacji Warszawa Wschodnia – Kraków Główny na linii kolejowej nr 64 w Chałupkach koło Szczekocin w województwie śląskim. W wyniku zderzenia zginęło 16 osób, a 61 zostało rannych^[1].

Katastrofa kolejowa pod Szczekocinami

Tabor zniszczony w katastrofie. Na górze wagonów znajduje się EP09-035 z TLK 31101 Brzechwa. W tle po prawej widoczna burta elektrowozu ET22-1105 z interRegio Jan Matejko.
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Miejsce	Chałupki
Rodzaj zdarzenia	czołowe zderzenie pociągów pasażerskich
Data	3 marca 2012
Godzina	20:55
Ofiary śmiertelne	16 osób
Ranni	61 osób
Położenie na mapie województwa śląskiego miejsce zdarzenia
Położenie na mapie Polski miejsce zdarzenia
50°37′15,4″N 19°51′28,4″E

Opis zdarzenia

Pociągi biorące udział w wypadku

Przebieg tras pociągów do miejsca wypadku

     interREGIO 13126 „Jan Matejko”

     TLK 31101 „Jan Brzechwa”

W wypadku brały udział dwa pociągi pasażerskie. Pierwszym z nich był TLK 31101 Brzechwa spółki PKP Intercity relacji Przemyśl Główny – Warszawa Wschodnia, zestawiony z 7 wagonów prowadzonych lokomotywą elektryczną EP09-035^[2] przez dwuosobową załogę elektrowozu i dwuosobową drużynę konduktorską^[3]. Drugim pociągiem był interRegio 13126 Jan Matejko spółki Przewozy Regionalne relacji Warszawa Wschodnia – Kraków Główny, zestawiony z 4 wagonów prowadzonych lokomotywą elektryczną ET22-1105^[4] przez jednego maszynistę i dwuosobową drużynę konduktorską^[3].

Przebieg zdarzenia

Tylko staniemy chwileczkę, bo mi, wie pan, rozjazd nie idzie.

Andrzej N., dyżurny z podg. Starzyny, do maszynisty interRegio 13126 Jan Matejko, 3 marca 2012 r., Raport Nr PKBWK/1/2013, s. 75

Podczas przygotowywania drogi przebiegu dla interRegio 13126 Jan Matejko na posterunku odgałęźnym w Starzynach o godzinie 20:35, dyżurnemu ruchu Andrzejowi N. nie udało się uzyskać pożądanego położenia rozjazdów nr 3 i 4 w położeniu „minus” – które skierowałyby pociąg na tor nr 2 w kierunku Sprowy – z powodu mechanicznej awarii rozjazdu nr 4, o czym poinformował maszynistę interRegio^[5]. Po rzekomym sprawdzeniu obu^[6], dyżurny wyświetlił na semaforze sygnał zastępczy, zezwalający Matejce na wyjazd w kierunku Kozłowa. Na rozjeździe nr 4 interRegio pojechał jednak na tor nr 1, co nastąpiło o 20:48^[7].

W tym samym momencie do posterunku odgałęźnego Sprowa zbliżał się od strony Kozłowa pociąg TLK 31101 Brzechwa^[8] – z powodu modernizacji sieci trakcyjnej, na tym odcinku ruch prowadzony był dwukierunkowo po torze nr 2^[9]. Dyżurna ruchu Jolanta S. przygotowała dla Brzechwy drogę przebiegu pozwalającą na przejazd na tor nr 1 w kierunku Starzyn i wyświetliła na semaforze sygnał zezwalający na jazdę. Jednakże w momencie wjazdu Matejki na tor nr 1 o 20:48, na semaforze pojawił się jednak sygnał S1 Stój ze względu na zajęcie toru przez ten pociąg^[10]. Po krótkiej rozmowie z maszynistą Brzechwy przez radiotelefon, dyżurna wyświetliła na semaforze sygnał zastępczy ze wskaźnikiem W24, zaś o 20:52 31101 wyjechał na tor nr 1 w kierunku Starzyn^[10][11].

Do czołowego zderzenia pociągów doszło około godziny 20:55 na kilometrze 21,250 linii kolejowej nr 64^[10]; tuż przed zderzeniem pociąg interRegio zmniejszył prędkość ze 100 km/h do 40 km/h, zaś TLK – ze 118 km/h do 98 km/h^[12]. Całkowitemu zniszczeniu uległy obie lokomotywy i 4 wagony, zaś uszkodzonych zostało 7 wagonów z obu składów. W wyniku wypadku zginęło 16 osób – trzej maszyniści, drużyna konduktorska Matejki, oraz 11 pasażerów z obu pociągów^[13] – zaś 61 zostało rannych^[10]. Dwie ofiary śmiertelne pochodziły ze Stanów Zjednoczonych i Rosji^[14].

Akcja ratunkowa

Miejsce katastrofy

Ogólny widok na miejsce wypadku

Porządkowanie miejsca katastrofy w dniu 4 marca - widok od północnego zachodu

Perspektywa miejsca wypadku

Infografika dotycząca przebiegu zderzenia czołowego, obejmująca odcinek linii kolejowej nr 64 między Sprową i Starzynami

Pierwsi na miejscu katastrofy, po kilku minutach, pojawili się mieszkańcy okolicznych wiosek, próbujący ratować i pomagać w działaniach policji i służb ratunkowych. W akcji uczestniczyło 450 strażaków z 4 województw, 300 policjantów, funkcjonariusze Straży Ochrony Kolei, ochotnicy, ponadto użyto 35 samochodów ratownictwa technicznego, 2 śmigłowce ratunkowe i 13 psów^[14], a także pociąg ratunkowy oraz wóz zabezpieczenia technicznego, potocznie nazywany „czołgiem kolejowym”^[15]. W akcji wzięło udział 40 zespołów ratownictwa medycznego: 18 specjalistycznych, 22 podstawowe i dodatkowo 4 karetki transportowo-lekarskie. Poszkodowanych odwożono do 16 szpitali (w 14 miejscowościach)^[16].

W akcji ratunkowej brali też udział lżej ranni pasażerowie pociągów oraz ludzie z pobliskiej wsi Chałupki, którzy dotarli na miejsce wypadku jako pierwsi – pomoc polegała na wsparciu psychicznym i fizycznym, jak również uwalnianiu poszkodowanych z wraków pociągów, a na miejsce wypadku przynosili koce, jedzenie i napoje dla poszkodowanych oraz dla służb ratunkowych.

Polski Czerwony Krzyż skierował do akcji ratunkowej pod Szczekocinami dwie Grupy Ratownictwa PCK: Będzin (7 ratowników, 2 ambulanse) i Kielce (5 ratowników, 1 ambulans)^[17].

Przyczyny wypadku

Ustalenia Państwowej Komisji Badania Wypadków Kolejowych

Postępowanie wyjaśniające przyczyny katastrofy prowadziła początkowo komisja kolejowa pod kierownictwem Przewodniczącego Państwowej Komisji Badania Wypadków Kolejowych Tadeusza Rysia, składająca się z pracowników PKP Polskich Linii Kolejowych, PKP Intercity oraz Przewozów Regionalnych. 20 marca 2012 roku przejął je zespół powypadkowy PKBWK^[18].

W raporcie opublikowanym 15 lutego 2013 roku, Komisja jako przyczynę bezpośrednią wskazała wyprawienie przez dyżurnego ze Starzyn pociągu interRegio 13126 Jan Matejko na sygnał zastępczy na tor 1 w nieprawidłowy sposób i wyprawienie przez dyżurnego ruchu posterunku Sprowa pociągu TLK Brzechwa na sygnał zastępczy na zajęty tor szlakowy. Jako przyczynę pierwotną wskazano niezastosowanie przez Andrzeja N. przepisów wewnętrznych dotyczących postępowania w przypadku braku możliwości przełożenia rozjazdu nr 4 z poziomu nastawni. Wśród przyczyn pośrednich znalazły się z kolei nieprawidłowe działania obsługi posterunków w Starzynach i w Sprowie, nieprawidłowości w nadzorze nad pracą posterunków ruchu i drużyn pociągowych, a także zatajenie incydentu, do którego doszło w Starzynach dzień przed katastrofą^[19].

Obsada posterunku Sprowa pracowała wcześniej na posterunku Węgrzynów Stary. Do czasu otwarcia nowego posterunku – co nastąpiło wraz z zamknięciem Węgrzynowa^[20][21] – polegało głównie na pracy z symulatorem systemu, który miał się pojawić na nowym posterunku. W październiku 2011 roku przez tydzień znajdował się on w Sędziszowie, a potem na nastawni w Węgrzynowie, gdzie obsługa nastawni korzystała z niego między obsługiwanymi pociągami^[20][22].

Ustalenia Bartosza Jakubowskiego

W wydanej w 2022 roku książce Bartosz Jakubowski wskazał na poważne wady dokumentów PKP PLK w 2012 roku. Instrukcja o prowadzeniu ruchu pociągów Ir-1 nie przewidywała zarówno niewykazania przez urządzenia sterowania ruchem kolejowym zwolnienia toru pomimo zjazdu z niego pociągu, ani zmiany sygnału na semaforze na Stój z powodu zajęcia toru przez inny skład. Brakowało również instrukcji obsługi blokady liniowej dla odcinka Sprowa – Starzyny^[23]. Wątpliwości budziło również m.in. upoważnienie dla Jolanty S. na obsługę posterunku Sprowa, które wydano na nieaktualnym druku, czy rejestry egzaminów dyżurnej oraz Andrzeja N.^[24]

Po katastrofie

Sprawa karna dotycząca katastrofy kolejowej pod Szczekocinami toczyła się przed Sądem Okręgowym w Częstochowie. Oskarżonymi o spowodowanie wypadku byli dyżurni ruchu, Andrzej N. i Jolanta S., zaś oskarżycielem posiłkowym został dawny pracodawca oskarżonych – spółka PKP Polskie Linie Kolejowe, którą reprezentował Zbigniew Ćwiąkalski^[25][26]. W wyroku z 15 lipca 2016 zostali skazani na kary pozbawienia wolności – w przypadku dyżurnego ze Starzyn były to 4 lata, zaś w przypadku dyżurnej ze Sprowy – 2,5 roku^[27]. Zostały one podwyższone przez Sąd Apelacyjny w Katowicach odpowiednio do 6 lat i 3,5 roku pozbawienia wolności^[28].

Skarga kasacyjna wystosowana przez obrońcę Jolanty S. została oddalona przez Sąd Najwyższy^[29]. Wniosek o ułaskawienie nie został zaakceptowany przez urzędującego prezydenta, Andrzeja Dudę^[30]. Po skróceniu wyroku pod warunkiem podjęcia pracy zawodowej wyjechała z Polski^[31].

30 lipca 2019 roku pod Złocieńcem doszło do incydentu, w którym na jednym torze znalazły się dwa pociągi. Raport PKBWK dotyczący tego zdarzenia wykazywał zbieżność przyczyn z katastrofą pod Szczekocinami – wypadku uniknięto dzięki dobrej widoczności i użyciu Radio-Stopu. Do incydentu miało doprowadzić nieprzestrzeganie przez PKP Polskie Linie Kolejowe zaleceń wydanych przez PKBWK po katastrofie z 2012 roku^[32].

Wielu pasażerów, którzy przeżyli katastrofę, zmagało się z problemami psychicznymi i zespołem stresu pourazowego. Nie wszyscy otrzymali pomoc psychologiczną, którą obiecano po katastrofie^[33].

Reakcje na katastrofę

Polska flaga wraz z kirem umieszczona na jednym z warszawskich tramwajów w trakcie obowiązywania żałoby narodowej po katastrofie pod Szczekocinami (6 marca 2012)

Władze i instytucje pozarządowe

Na miejsce katastrofy przybyli m.in. premier Donald Tusk, ministrowie Jacek Cichocki, Bartosz Arłukowicz, Sławomir Nowak^[34] oraz prezydent Bronisław Komorowski^[35], który ogłosił żałobę narodową obowiązującą w dniach 5 i 6 marca 2012^[36].

Kondolencje dla bliskich ofiar katastrofy skierowała marszałek Sejmu Ewa Kopacz^[37]. Prezydium Konferencji Episkopatu Polski wydało komunikat, w którym przesłało wyrazy współczucia^[38].

Reakcje międzynarodowe

W związku z katastrofą kondolencje wystosowali prezydenci: Słowacji Ivan Gašparovič^[39], Kazachstanu Nursułtan Nazarbajew^[40], Ukrainy Wiktor Janukowicz^[41], Czech Václav Klaus^[42], Białorusi Alaksandr Łukaszenka^[43], Austrii Heinz Fischer, Węgier Pál Schmitt i premier Viktor Orbán^[44], kanclerz Niemiec Angela Merkel oraz niemiecki minister spraw zagranicznych Guido Westerwelle, premier Wielkiej Brytanii David Cameron^[45][46], francuski minister spraw zagranicznych Alain Juppé, przewodniczący Komisji Europejskiej José Manuel Barroso^[44][45] oraz papież Benedykt XVI – za pośrednictwem Sekretarza Stanu Stolicy Apostolskiej kard. Tarcisio Bertone^[47]. Papież modlił się również za ofiary katastrofy podczas audiencji generalnej w Watykanie^[48].

Prezydent Stanów Zjednoczonych Barack Obama złożył Polsce wyrazy współczucia z powodu katastrofy kolejowej i w imieniu rządu USA, zaoferował pomoc^[49].

Upamiętnienie

W miejscu wypadku na słupie średniego napięcia powiewa polska flaga upamiętniająca ofiary. W każdą rocznicę w miejscu wypadku kolejarze upamiętniają to wydarzenie. Pociągi w rocznicę wypadku zwalniają w tym miejscu, kolejarze natomiast używają syreny dla uczczenia pamięci swych kolegów oraz innych ofiar wypadku.

Pod koniec października 2012 roku odsłonięto pomnik pamięci ofiar katastrofy w Chałupkach, na terenie której doszło do katastrofy^[50].

W 2013 roku mieszkańcy Chałupek uhonorowani zostali Nagrodą im. Jana Rodowicza „Anody” w dowód uznania za bohaterstwo w pomocy ofiarom katastrofy^[51].