Kalendarium Boleszyna

Boleszyn – wieś odległa około 15 km na W od Ostrowca Świętokrzyskiego, nad rzeką Pokrzywianką; ok. 10 km na NE od klasztoru świętokrzyskiego

Nazwy miejscowe wsi w dokumentach źródłowych: 1351 „Balesszino”, 1442, 1496 „Boleschin”, 1468 „Boleszyn”, 1470–80 „Boleschin”, „Boleszyn”, „Boleszin”, „Bolyeschin”, 1504 „Bolyeschyn”, „Bolijeschijn”, „Bolyeshyn”, 1510 „Bolieschÿn”, 1529 „Bolyeschin”, 1530 „Bolyeschÿn”, 1531 „Bolyeschin”, 1532 „ Bolÿeschÿn”, 1538 „Bolyessym abbatis”, 1564–5 „Boluszyn”, 1565 „Bolesin”, 1569 „ Boliessin”, 1571 „Bolieszjn”, 1577 „ Bolesÿn”, 1578 „Bolieszÿn”, 1629 „Boleszyn”^[1][2][3][4]

Podległość administracyjna świecka i kościelna

Wieś historycznie położona: w roku 1351 – ziemia sandomierska^[5], w 1442 – powiat sandomierski^[6], w 1827 – powiat opatowski^[7], od 1470–80 – parafia Waśniów (Długosz L.B. II 473) i tak do czasów współczesnych.

Opis granic

• 1468 – graniczy z wsią Jamy^[8].
• 1470–1480 graniczy z Nosowem, Kotarszynem, Pokrzywnicą, Wieloborowicami, Czażowem, Jamami i Pękosławicami (Długosz L.B. III 91, 231);
• 1496 – zawarto ugodę między Maciejem opatem i konwentem klasztoru świętokrzyskiego a ksienią klasztoru norbertanek w Busku w sprawie granic między wsiami Nosów i Kotarszyn, należącymi do klasztoru w Busku, a posiadłościami klasztoru świętokrzyskiego Boleszynie i Prawęcinie. Granice oznaczone są znakami stożkowatymi, to znaczy okopanymi kamieniami, prowadzą od należących do Nosowa ról „Modrzewka Pruszynowska” i „Roschowa Gora” oraz należącej do Boleszyna łąki zwanej „Gieschinczko” wzdłuż starej granicy biegnącej z obu stron drogi publicznej z Waśniowa do Kotarszyna do starych kopców granicznych między Boleszynem i Kotarszynem po jej lewej stronie, za nimi do kopca granicznego między Boleszynem i wsią Jamy, drogą z Boleszyna do Prawęcina^[9].
• 1780 – granica biegnie od narożnicy Czażowa i Boleszyna, przy Pruszynowicach, na W do dróżki z Boleszyna do Skał, stąd na S do granicy z Wieloborowicami, tu na N strugą w lewo, na W do góry „Pawełczakowskiej” wzdłuż granicy z Pokrzywnicą, do gruszy z trzema kopcami, w prawo przez pagórek „smugiem” w dół mało widoczną granicą do narożnicy Pokrzywnicy i Szelig.

Stąd w prawo granicą z Szeligami do narożnicy Kotarszyna, dalej na E granicą z tą wsią do kopca przy łanie dworskim w Boleszynie zwanym „Zarudek”, do drogi z Waśniowa do Kotarszyna i narożnicy z Nosowem. Drogą wzdłuż granicy z Nosowem, następnie do Pruszynowa (obecnie Prusinowice), stąd drogą do figury murowanej, dalej dróżką wzdłuż granicy Pruszynowa przez łąki do narożnicy Czażowa i Boleszyna^[10].

Kalendarium

Wieś stanowiła własność klasztoru świętokrzyskiego

• 1351 – Kazimierz Wielki przenosi na prawo średzkie imiennie wymienione posiadłości klasztoru świętokrzyskiego, w tym Boleszyn^[5].
• 1442 – Władysław Warneńczyk przenosi na prawo średzkie imiennie wymienione posiadłości klasztoru świętokrzyskiego, w tym Boleszyn^[6][11].
• 1468 – siostry Małgorzata i Elżbieta z Jam procesują się z opatem świętokrzyskim o niwy położone przy granicach Boleszyna, zapisane opactwu przez śp. Jana Jamskiego, ich brata^[12].
• 1470–80 – własność klasztoru świętokrzyskiego. Jak pisze Długosz bardzo dobry folwark, 11 łanów kmiecych, zagrody z rolą, 2 karczmy z rolą, 3 stawy małe i 1 duży z młynem.

Kmiecie płacą po 1 grzywnę czynszu i 4 gr poradlnego, dają po 30 jaj, 2 koguty, pracują od Bożego Narodzenia [25 XII] do ś. Jana Chrzciciela [24 VI] po 1 dniu tygodniowo, a od ś. Jana Chrzciciela do Bożego Narodzenia po 2 dni tygodniowo własnym wozem lub pługiem. Karczmarze płacą po 68 gr czynszu, młynarz płaci czynsz (Długosz L.B. III 231; II 473-4);

• 1504 – pobór z 4 łanów, od 2 zagrodników i z karczmy^[13].
• 1510 – pobór z 4 łanów i 3/4 łana pustego oraz z karczmy z kwartą roli^[14]
• 1529 – należy do stołu opata, płaci 8 grzywien 22 grosze czynszu^[15].
• 1530 – pobór z 4 łanów, od komornika Stanisława Lychowycza i z karczmy^[16].
• 1531–32 w dziale opata pobór z 4 łany i karczmy^[17].
• 1538 – własność opata, pobór z 4 łanów, od 1 komornika i z karczmy^[18].
• 1553 – Zygmunt August przenosi na prawo niemieckie wyliczone posiadłości klasztoru, w tym Boleszyn^[19].
• 1564–5 własność klasztoru^[20].
• 1565 – dwór klasztoru w Boleszynie obsługiwany bez wymiaru przez młyn w Michałowie^[21].
• 1569, 1571 – własność opata, pobór z 6 łanów, od 4 zagrodników bez roli i z karczmy^[22].
• 1577 – własność klasztoru, pobór od 9 kmieci na 5 łanach, 4 zagrodników na ogrodach i z karczmy^[23].
• 1578 – własność opata, pobór od 14 kmieci na 7 łanach, 4 zagrodników z rolą, 3 zagrodników z ogrodem, 5 komorników bez bydła, z karczmy z kwartą roli oraz od „Dudy”^[24][25].
• 1629 – własność klasztoru, pobór od 14 kmieci na 7 łanach, 4 zagrodników z rolą, 3 zagrodników z ogrodem oraz z roli karczmy^[26].
• 1662 – własność opata, pogłówne od Jana Świerczowskiego z żoną i 3 synami, 9 osobami czeladzi folwarcznej oraz 131 mieszkańców wsi^[27].
• 1673 – własność opata, pogłówne od zarządcy dóbr z żoną oraz 92 mieszkańców wsi i czeladzi folwarcznej^[28].
• 1674 – pogłówne od Skrzypockiego z żoną oraz 88 mieszkańców wsi i czeladzi folwarcznej^[29].
• 1703 – opat świętokrzyski pożycza 500 tynf-ów od Andrzeja Borkowskiego na pomoc dla ubogich poddanych klucza boleszyńskiego, pokrzywdzonych przy wybieraniu hiberny przez przedstawiciela księcia Janusza Wiśniowieckiego^[30].
• 1705 Małe Jodło w poł. XVIII w roku 1774 znajduje się tu rezydencja opata Antoniego Karskiego^[31],
• 1780 – Boleszyn stanowi centrum zarządu klucza dóbr stołu należącego do komendatoryjnego opata świętokrzyskiego, obejmującego Boleszyn z folwarkiem, Doły Opacie i Prawęcin oraz wójtostwo Małe Jodło.

W Boleszynie znajduje się dwór z 8 budynkami, jednopokojowa rezydencja opata, ogród włoski, oficyna, wozownia ze stajnią, piwnica oraz folwark.

Jest browar, chałupa owczarza z owczarnią i oborą „na Zagaiu” (Zagaje Boleszyńskie) pod lasem, obecnie mieszka w niej gajowy pilnujący lasu prawęcińskiego, 3 zamulone sadzawki.

We wsi 24 domy. 9 kmieci (wójt Jan Stępień, Antoni Gąsior, Grzegorz Paciak, Paweł Wanat, Jan Klupa, Stanisław Szurna, Walenty Zakrzowski, Marcin Maciąg, Bartłomiej Nowak), 2 półrol. (Kasper Gracak, Kazimierz Jebut), 6 zagrodników (Franciszek Gąsior, Paweł Kaczor, Tomasz Augustyn, Kazimierz Kaczor, Kilian Sapski, Maciej Maciąg), 4 chałupników (Bartłomiej Miśkowski, Jan Frankowicz, Franciszek Kłosek i Tomasz Szczygieł – jako polowy – wolny od obciążeń), 4 komorników (Jakub Szczodrak – polowy, wolny od obciążeń, Adam Nawrot, Janowa Kowalka, Tomaszowa Dudkowa).

Kmiecie pracują po 4 dni tygodniowo sprzężajem w 2 konie i 4 woły, odrabiają po 4 dni powaby i 12 łokci oprawy, płacą po 2 grzywny 12 gr czynszu, dają po 3 korce żyta, 1 gęsi, 3 kapłony, 30 jaj, 36 garści konopi. Półrolni pracują po 3 dni tyg. 2 wołami, odrabiają po 4 dni powaby i 6 łokci oprawy, płacą po 2 grzywny 6 gr czynszu, dają po 1,5 korcu żyta, 1/2 gęsi, 1,5 kapłona, 18 garści konopi, zagr. pracują po 3 dni tyg. pieszo, odrabiają po 2 dni powaby i 6 łokci oprawy, płacą po 12 gr czynszu, chałupnicy pracują po 2 dni tygodniowo pieszo, odrabiają po 2 dni powaby i 4 łokcie oprawy, komornicy pracują po 1 dniu tyg. pieszo i odrabiają po 1 dniu powaby.

Poza tym poddani zobowiązani są do stróży na dworze i w polu, sadzenia kapusty i zbierania owoców, uprawy konopi, wypasu trzody i bydła, strzyżenia owiec. Jest 2070 pustych zagonów.

Do folwarku należą 3 niwy w Boleszynie i 3 niwy „na Zagaiu”, 9 łąk i 2 małe lasy, ogród warzywny i pastewnik.

Subsidium charitativum wynosi 537 zł ze wsi i 48 zł z dworu, z całego klucza 891 zł^[32].

• 1780–3 proces ze spadkobiercami opata Antoniego Karskiego o zagarnięte przez nich ruchomości znajdujące się w dworze klasztoru w Boleszynie^[33][34].
• 1787 – liczy 188 mieszkańców, w tym 8 Żydów^[35].
• 1819 – folwark Boleszyn z wsiami Boleszyn, Doły, Prawęcin z pertynencją Zagaje, obecnie w dzierżawie a należy do stołu opata. Jest tu drewniany dwór, czyli rezydencja opata, 31 domów, karczma^[36].
• 1827 – ma 25 domów i 190 mieszkańców^[7].

Wydarzenia o znaczeniu historycznym

• 1351 – Kazimierz Wielki przenosi na prawo średzkie imiennie wymienione posiadłości klasztoru świętokrzyskiego, w tym Boleszyn^[5].
• 1442 – Władysław Warneńczyk przenosi na prawo średzkie imiennie wymienione posiadłości klasztoru świętokrzyskiego, w tym Boleszyn^[6][11].
• 1553 – Zygmunt August przenosi na prawo niemieckie wyliczone posiadłości klasztoru, w tym Boleszyn^[19].

Powinności dziesięcinne

Dziesięcina należy do klasztoru świętokrzyskiego, następnie do prepozyta w Wierzbnika.

• 1470–80 ze wsi dziesięcinę snopową i konopną wartości do 10 lub do 15 grzywien dowożą do klasztoru świętokrzyskiego, a dzisięcina snopową z folwarku składana jest do stodoły i przeznaczana na własny użytek (Długosz L.B. II 473-4; III 231, 243);
• 1529 – dziesięcina snopowa wart. 6 grzywien należy do stołu opata^[37].
• 1688 opat nadaje nowo utworzonej prepozyturze klasztoru w Wierzbniku dziesięcinę snopową od poddanych i innych mieszkańców Boleszyna, z wyjątkiem folwarku, zastrzegając, że nie może być ona wybierana z pól, lecz od poddanych, a dowozić ją mają co roku mieszkańcy Wierzbnika i jeden poddany z Boleszyna^[38].
• 1780 – dziesięcina snopowa z ról chłopskich należy do plebana Wierzbnika^[39].
• 1791 – za dziesięcinę z Boleszyna dwór płaci prepozytowi wierzbnickiemu 200 zł rocznie^[40].

Badania archeologiczne

Badania archeologiczne ujawniły ślady osady produkcyjnej ze związanym z nią piecowiskiem datowanym na około 70 r. p.n.e. oraz wczesnośredniowieczna osada otwarta na południowym skłonie wzniesienia nad dolinką wyschniętego potoku, jamy mieszkalne, w tym jedna z kamiennym piecowiskiem datowanym na VII-XII wiek^{[41][42][43][44][45]}

Przypisy

1. Kamińska ↓, s. 32.
2. Nieckuła ↓, s. 249.
3. Kopertowska 1984 ↓, s. 171.
4. Rymut ↓, s. I 271/1.
5. Derwich 1992 ↓, s. 278.
6. Mp. i Piekosiński ↓, s. IV 1434.
7. Tabela ↓, s. I 32.
8. ZK ↓, s. CLII 146.
9. AG ↓, s. 2661.
10. Inw.Bol. ↓, s. 14–5.
11. AG ↓, s. 1843.
12. ZK ↓, s. CLII 147.
13. ASK ↓, s. I/7 8v,10v,34v.
14. ASK ↓, s. I/10 23.
15. LR ↓, s. 349.
16. ASK ↓, s. I/10 223.
17. ASK ↓, s. I/10 467,600v.
18. ASK ↓, s. I/7 191.
19. AG ↓, s. 1909.
20. LS ↓, s. 1564–5 330.
21. AG ↓, s. 1897.
22. ASK ↓, s. I/7 416, 267v, 342.
23. ASK ↓, s. I/7 588.
24. ASK ↓, s. I/10 779v.
25. Pawiński ↓, s. 194.
26. RS ↓, s. rok 1629 s.66.
27. ASK ↓, s. I/67 35v.
28. ASK ↓, s. I/67 239v.
29. ASK ↓, s. I/67 410v, 462.
30. Gacki ↓, s. 100–1.
31. Lefebvre ↓, s. V/4 162v.
32. Inw.Bol. ↓, s. passim.
33. Lefebvre ↓, s. V/4163v,164v-5.
34. Gacki ↓, s. 105.
35. Spis ↓, s. I 445; II 135.
36. AOkup. ↓, s. 3v, 4, 97-101v, 237.
37. LR ↓, s. 350.
38. Wiśniewski ↓, s. 404.
39. Inw.Bol. ↓, s. 9.
40. Wiśniewski ↓, s. 396.
41. Dąbrowska ↓, s. 92,196.
42. Bielenin 1981 ↓, s. 82.
43. Pazdur, Pazdur i Zastawny 1981 ↓, s. 87.
44. Piaskowski 1986 ↓, s. 159.
45. Bielenin 1992 ↓, s. 219.

Bibliografia

• MariaM. Kamińska MariaM., Nazwy miejscowe dawnego województwa sandomierskiego, t. 6 z Komitet Językoznawstwa Polskiej Akademii Nauk. Prace onomastyczne Nazwy miejscowe dawnego województwa sandomierskiego, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich: wyd. Polskiej Akademii Nauk, 1964/65, 1964–1965, ISSN 0079-4775.
• FranciszekF. Nieckuła FranciszekF., Nazwy miejscowe z sufiksem -ov-, -in- na obszarze Wielkopolski i Małopolski, Wrocław 1971.
• DanutaD. Kopertowska DanutaD., Nazwy miejscowe województwa kieleckiego. Nazwy miast i wsi, nazwy części miast i wsi oraz nazwy alei, placów, ulic i osiedli mieszkaniowych, Kraków: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1984, ISBN 83-01-05762-9.
• KazimierzK. Rymut KazimierzK. (red.), Nazwy miejscowe Polski. Historia - pochodzenie - zmiany, t. I, A-B; t. II, C-D, Kraków 1996–1997, ISBN 83-85579-29-X.
• MarekM. Derwich MarekM., Benedyktyński klasztor św. Krzyża na Łysej Górze w średniowieczu, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992, ISBN 83-01-10300-0.
• FranciszekF. Piekosiński FranciszekF. (wyd.), Kodeks dyplomatyczny Małopolski, t. I-IV (Mon.MAe., 3, 9, 10, 17), t. V, rps w Pracowni Słownika historyczno-geograficznego Małopolski w średniowieczu, Kraków 1876–1905.
• Tabela miast, wsi, osad Królestwa Polskiego z wyrażeniem ich położenia i ludności, alfabetycznie ułożone w biurze Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji, t. I-II, „Archiwum Główne Akt Dawnych”, Warszawa 1827.
• Acta terrestria Cracoviensia, rps w APK w Krakowie, (skrót: ZK).
• Archiwum Główne Akt Dawnych w W.; jeśli nie zaznaczono inaczej, cyfra arabska oznacza numer dokumentu ze zbioru dokumentów pergaminowych, „Archiwa Państwowe”, (skrót: AG).
• Inwentarz klucza boleszyńskiego z 1780 r., kopia autora M. Derwicha, (skrót: Inw.Bol.).
• Archiwum Skarbu Koronnego, dział w AG, Archiwa Państwowe, (skrót: ASK).
• Księga dochodów beneficjów diecezji krakowskiej z roku 1529 (tzw. Liber retaxationum), wyd. Z. Leszczyńska-Skrętowa, 1968, (skrót: LR).
• Lustracja województwa sandomierskiego 1564-1565, W.W. Ochmański (wyd.), Wrocław 1963, (skrót: LS).
• Z.Z. Guldon Z.Z., L.L. Stępkowski L.L., Z.Z. Trawicka Z.Z., Rejestr poborowy powiatu sandomierskiego z roku 1629, „Teki Archiwalne”, 21, Kraków 1989, s. 17–108, (skrót: RS).
• JózefJ. Gacki JózefJ., Benedyktyński klasztor na Łysej Górze, Wydawnictwo Jedność, Kielce: Benedyktyński klasztor na Łysej Górze, 2006, ISBN 83-7442-389-7.
• Spicilegium sive Collectio veterum aliquot scriptorum qui in Poloniae bibliothecis delituerant..., t. I-VII, Rajhrad 1802, rps Brno, Statni Oblastni Archiv, Kloster Rajhrad, „Scriptorum qui in Poloniae libris”, (skrót: Lefebvre).
• Spis ludności diecezji krakowskiej z r. 1787, cytuję: I - wyd. J. Kleczyński, AKH, t. 7, Kr. 1894, s. 269–478; II – wyd. B. Kumor, ABMK, 35-39, 1977-1979 i odbitka, (skrót: Spis).
• JanJ. Wiśniewski JanJ., Dekanat Iłżecki, Radom 1909–1911.
• ElżbietaE. Dąbrowska ElżbietaE., Wielkie grody dorzecza górnej Wisły, Wrocław 1973.
• KazimierzK. Bielenin KazimierzK., Dalsze materiały dotyczące chronologii stanowisk dymarskich w Górach Świętokrzyskich, MA, 1981, s. 77–86.
• KazimierzK. Bielenin KazimierzK., Starożytne górnictwo i hutnictwo żelaza w Górach Świętokrzyskich, Kielce 1992.
• AnnaA. Pazdur AnnaA., Mieczysław F.M.F. Pazdur Mieczysław F.M.F., AndrzejA. Zastawny AndrzejA., Starożytne hutnictwo żelaza na ziemiach Polski w świetle badań radiowęglowych (pierwsza seria badań), „Materiały Archeologiczne”, 21, Kraków: Muzeum Archeologiczne, 1981, s. 87–93, ISSN 0075-7039.
• JerzyJ. Piaskowski JerzyJ., Wczesnosłowiańska technologia żelaza na terenie Małopolski, „Acta Archaeologica Carpathica”, 26, 1986, ISSN 0001-5229.
• AdolfA. Pawiński AdolfA., Polska XVI w. pod względem geograficzno-statystycznym. Małopolska, t. III-IV, „Źródła dziejowe”, 14-15, Warszawa 1886.