Iona Emmanuiłowicz Jakir (ros. Иона Эммануилович Якир, ur. 3 sierpnia?/15 sierpnia 1896 w Kiszyniowie, zm. 12 czerwca 1937 w Moskwie) – radziecki wojskowy, uczestnik wojny domowej w Rosji i wojny polsko-bolszewickiej, komandarm I rangi Armii Czerwonej, ojciec Piotra Jakira[1].
 | |
 komandarm I rangi | |
| Pełne imię i nazwisko |
Iona Emanuiłowicz Jakir |
|---|---|
| Data i miejsce urodzenia |
3 sierpnia?/15 sierpnia 1896 |
| Data i miejsce śmierci | |
| Przebieg służby | |
| Lata służby |
1918–1937 |
| Siły zbrojne | |
| Główne wojny i bitwy | |
 | |
| Odznaczenia | |
 | |
Życiorys
Dzieciństwo i wczesna młodość
Pochodził z rodziny żydowskiej z Kiszyniowa; jego ojciec był aptekarzem. Ukończył szkołę realną Karczewskiego w rodzinnym Kiszyniowie. W 1914 r. podjął studia w zakresie chemii na uniwersytecie w Bazylei, które kontynuował na politechnice w Charkowie do roku 1915 (musiał wrócić do Rosji z powodu wybuchu I wojny światowej). Następnie pracował jako tokarz w fabryce zbrojeniowej w Odessie (w zastępstwie za obowiązkową służbę wojskową)[2]. We frakcji bolszewickiej Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji działał od kwietnia 1917 r[3]. Po rewolucji lutowej i obaleniu caratu prowadził agitację antywojenną wśród żołnierzy 5 Zaamurskiego pułku przebywającego w Kiszyniowie[2].
Rewolucja i wojna domowa w Rosji
Po przewrocie bolszewickim (rewolucji październikowej) został w grudniu 1917 r. wybrany członkiem Rady robotniczej i żołnierskiej guberni besarabskiej, członkiem komitetu gubernialnego SDPRR(b) i członkiem besarabskiego komitetu rewolucyjnego. Na czele oddziału Czerwonej Gwardii w styczniu 1918 r. brał udział w walkach w Kiszyniowie między besarabskimi bolszewikami i ich zwolennikami a interweniującymi wojskami rumuńskimi[2]. Po klęsce bolszewików w Kiszyniowie dowodził oddziałem czerwonych w Tyraspolu, walcząc z wojskami austro-węgierskimi i wycofując się dalej na wschód[2]. W marcu tego samego roku został ranny pod Jekaterynosławiem[2].
Po powrocie do czynnej służby został wybrany członkiem partyjnego komitetu gubernialnego w Woroneżu oraz wyznaczony najpierw na komisarza odcinka poworińskiego (lipiec 1918 r.), następnie we wrześniu 1918 r. na komisarza południowego odcinka oddziałów osłony. Uczestniczył w walkach z białymi Kozakami dońskimi Piotra Krasnowa[2][3]. Od października 1918 r. był członkiem rady rewolucyjno-wojskowej 8 Armii, dowodził grupą wojsk w rejonie Ostrogożska i Lisków[2], na odcinku frontu, gdzie biali najbardziej zbliżyli się do mającego istotne znaczenie strategiczne Woroneża[4]. Za odniesione w grudniu 1918 r. sukcesy został odznaczony po raz pierwszy orderem Czerwonego Sztandaru[2][3]. Uczestniczył w przeprowadzaniu represji wymierzonych w Kozaków dońskich (rozkozaczanie) zadekretowanych przez Komitet Centralny WKP (b)[2].
W czerwcu 1919 r. został dowódcą nowo sformowanej w rejonie Odessy 45 dywizji strzeleckiej[2][3]. Od sierpnia do października 1919 r. dowodził Południową Grupą Wojsk 12 Armii, złożoną z 45, 47 i 58 dywizji[5]. W obliczu fatalnego stanu dyscypliny w grupie wojsk, zwłaszcza w 58 dywizji, po zajęciu przez Siły Zbrojne Południa Rosji Chersonia i Mikołajowa w sierpniu 1919 r. zrezygnował z obrony Odessy przed dużo słabszymi liczebnie (mającymi jednak wsparcie grupy okrętów) oddziałami białych[6]. Rada rewolucyjno-wojskowa Grupy Południowej uznała, że przy posiadanych siłach niemożliwe będzie równoczesne toczenie walk przeciwko białym, chłopskim powstańcom w regionie odeskim, Armii Czynnej URL, a potencjalnie także interwencji rumuńskiej od strony Besarabii[6]. Odessa została zajęta przez białych 24 sierpnia[7]. Grupa Południowa pod dowództwem Jakira, okrążona przez różnych przeciwników, w trzytygodniowym marszu we wrześniu 1919 r. przemieściła się z rejonu Birzuli i Golty w kierunku Żytomierza oraz Kijowa[2]. Za te działania Iona Jakir otrzymał po raz drugi order Czerwonego Sztandaru[2].
Od listopada 1919 r. do kwietnia 1920 roku następnego ponownie był dowódcą 45 Dywizji Strzeleckiej. Od marca do września 1920 r., w czasie wojny polsko-bolszewickiej, dowodził kolejno Fastowską, Złoczowską i Lwowską Grupą Wojsk Frontu Południowo-Zachodniego (w polskiej historiografii grupa Jony Jakira), a ostatecznie 14 armią[2]. Podczas kontrofensywy, jaka nastąpiła po polskiej wyprawie kijowskiej, dowodził dywizją w bitwach pod Płoskirowem i Wołoczyskami[8]. W 1920 r. został odznaczony orderem Czerwonego Sztandaru po raz trzeci[8].
Dalsza służba w Armii Czerwonej
W latach 1921–1923 dowodził wojskami Rejonu Krymskiego Kijowskiego Okręgu Wojskowego[2]. Początkowo był dowódcą i komisarzem 3 Kazańskiej dywizji strzeleckiej[8], zaś od września 1923 r. był dowódcą i komisarzem 14 korpusu strzeleckiego, zaś w grudniu tego samego roku został dowódcą sił zbrojnych Ukrainy i Krymu[2]. Brał udział w przygotowaniu działań przeciwko ukraińskiemu wypadowi pod dowództwem gen. Jurka Tiutiunnyka z terytorium Rumunii i Polski w 1921 r.[8] W latach 1924–1925 był szefem Głównego Zarządu Uczelni Wojskowych Armii Czerwonej (RKKA). Od listopada 1925 do maja 1937 r. był dowódcą Ukraińskiego, a później Kijowskiego Okręgu Wojskowego[2]. W latach 1927–1928 studiował na niemieckiej Wyższej Akademii Sztabu Generalnego, gdzie wystąpił również z wykładami nt. wojny domowej w Rosji[2].
W latach 1930–1934 był członkiem Rewolucyjnej Rady Wojennej ZSRR, a od 1936 r. – członkiem Rady Wojskowej Ludowego Komisariatu Obrony ZSRR. Delegat X, XI i XII zjazdu RPK(b) oraz XIV-XVII zjazdu WKP(b). W 1930 r. został kandydatem na członka KC, zaś cztery lata później – członkiem KC WKP(b)[2]. Był członkiem Centralnego Komitetu Wykonawczego (CIK ZSRR), zasiadał także w Biurze Politycznym Komunistycznej Partii (bolszewików) Ukrainy[2].
W 1935 r. był jednym z pierwszych radzieckich dowódców, którym nadano stopień komandarma I rangi[2]. Brał znaczący udział w przeprowadzeniu manewrów Armii Czerwonej w 1935 i w 1936 r.[2]
Aresztowanie, proces i śmierć
W okresie wielkiej czystki 28 maja 1937 r. został aresztowany przez NKWD[9]. Jakir został wezwany przez komisarza obrony ZSRR Klimienta Woroszyłowa do Moskwy, jednak nigdy tam nie dotarł - aresztowano go w drodze w pociągu służbowym na stacji w Briańsku[10]. Kilka dni przed aresztowaniem został odwołany z funkcji dowódcy Kijowskiego Okręgu Wojskowego i mianowany dowódcą okręgu Leningradzkiego, a następnie Zakaukaskiego[11]. 31 maja usunięto go z wojska, zaś dzień później także z partii[11].
Poddany brutalnemu śledztwu[3][12], przyznał się do prowadzenia w Armii Czerwonej działalności kontrrewolucyjnej, dążenia do restauracji kapitalizmu z pomocą Niemiec i Japonii, szkodnictwa w zakresie produkcji i magazynowania broni oraz techniki wojskowej, szpiegostwa i wydania tajemnicy wojskowej[12]. Został również obciążony wymuszonymi zeznaniami aresztowanego jeszcze przed nim dowódcy 8 Samodzielnej Brygady Zmechanizowanej komkora Dmitrija Szmidta, o którego zwolnienie bez powodzenia się starał wiosną 1937 r[13]. Z kolei wymuszone zeznania Jakira ze śledztwa stały się jedną z podstaw do oskarżenia o działalność antyradziecką Wsewołoda Bałyckiego, ludowego komisarza spraw wewnętrznych Ukraińskiej SRR, aresztowanego w lipcu 1937 r. Bałycki, również poddany brutalnemu śledztwu, zeznał w lipcu 1937 r. (a więc już po śmierci Jakira), jakoby obaj tworzyli ukraińskie centrum ogólnowojskowego spisku antyradzieckiego[14]. Po aresztowaniu Jakira w Kijowskim Okręgu Wojskowym nastąpiła cała seria zatrzymań dowódców i oficerów politycznych wysokich stopni. W żadnym okręgu wojskowym ZSRR nie dokonano wówczas tak dużej liczby aresztowań[15].
11 czerwca 1937 r. Iona Jakir został postawiony przed Sądowym Trybunałem Specjalnym Sądu Najwyższego ZSRR, pod przewodnictwem Wasilija Ulricha, razem z siedmioma innymi dowódcami: Michaiłem Tuchaczewskim, Robertem Ejdemanem, Augustem Korkiem, Witowtem Putną, Witalijem Primakowem, Borisem Feldmanem oraz Ijeronimem Uborewiczem (tzw. sprawa Tuchaczewskiego). Z zarzutu o udział w spisku wojskowym w Armii Czerwonej i przygotowaniach do obalenia władzy sowieckiej poprzez powstanie zbrojne i klęskę ZSRR w przyszłej wojnie (z art. 58 radzieckiego kodeksu karnego) wszyscy zostali skazani na śmierć[16]. Został rozstrzelany następnego dnia. Ciało skremowano w krematorium na Cmentarzu Dońskim, prochy pochowano anonimowo (ob. mogiła zbiorowa nr 1[17]). Proces pokazowy Tuchaczewskiego, Jakira i pozostałych dowódców wywarł ogromne wrażenie w całym ZSRR, gdyż straceni oficerowie należeli do czołowych dowódców Armii Czerwonej, najsłynniejszych czerwonych dowódców okresu wojny domowej[18]. Był to początek wielkiej czystki w Armii Czerwonej.
Zrehabilitowany 31 stycznia 1957 postanowieniem Kolegium Wojskowego SN ZSRR[2].
Rodzina
Żonaty z Sarrą zd. Ortenberg, miał z nią syna Piotra[19]. Po jego aresztowaniu jego żona wyrzekła się go najpierw publicznie, na łamach „Prawdy”, a następnie w prywatnym liście do komisarza obrony Klimienta Woroszyłowa. Po rehabilitacji Iony Jakira Sarra Jakir przekonywała, że działała w celu ratowania życia syna[20]. 14-letni w momencie aresztowania ojca Piotr Jakir został oskarżony o zorganizowanie „bandy kawaleryjskiej w celu działania na tyłach Armii Czerwonej” i propagowania idei anarchistycznych wśród kolegów, za co skazano go na karę łagru[21]. W obozach przebywał 17 lat[3]. Represjom poddano również rodzeństwo Jakira: w 1937 r. aresztowano i rozstrzelano jego brata Morisa, również oficera Armii Czerwonej, zaś jego siostrę Izabiełłę, służącą w czasie wojny domowej jako komisarz polityczna, skazano na osiem lat łagru[22].
Przypisy
Bibliografia, linki
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
