Loading AI tools
Jer – jedna z dwóch samogłosek występujących w języku prasłowiańskim, które różniły się od wszystkich pozostałych samogłosek krótszym czasem wymawiania. Z tego powodu nazywane bywają samogłoskami zredukowanymi. Ich nazwa i grafemy pochodzą od odpowiednich liter alfabetu języka staro-cerkiewno-słowiańskiego. Wyróżniano jer przedni (ь) i jer tylny (ъ). Pod koniec okresu języka prasłowiańskiego wytworzył się także podział na jery słabe i jery mocne, związany z pozycją tych samogłosek w wyrazie. W ciągu rozwoju poszczególnych języków słowiańskich jery słabe zanikały, a jery mocne wokalizowały się, tj. przechodziły w pełne samogłoski.
ь
ъ
Zanik i wokalizacja jerów odbywały się w momencie rozpadu słowiańskiej wspólnoty językowej i wskazywane są jako koniec epoki prasłowiańskiej. Realizacja tych procesów mogła przebiegać w różny sposób, wywierając duży wpływ na fonologię i morfologię języków słowiańskich. Zjawiska te doprowadziły do powstania oboczności typu samogłoska : zero morfologiczne. Poza tym mogły za sobą pociągnąć kolejne przemiany takie jak wzdłużenie zastępcze bądź różnego rodzaju uproszczenia, np. wyrównanie analogiczne i upodobnienie fonetyczne.
Przekształcenia samogłosek
Wyróżnia się dwa typy jerów:
- jer przedni: ь (zwany „jerem miękkim”)[1][2] – samogłoska półwysoka przednia[3]
- jer tylny: ъ (zwany „jerem twardym”)[1][2] – samogłoska półwysoka tylna[3].
Jery mogły występować w środku wyrazów i na ich końcu. Tworzyły osobne sylaby i niektóre wyrazy były zbudowane wyłącznie z takich jerowych sylab, np. *pьsъ[1].
Jery w języku prasłowiańskim powstały głównie w wyniku przemian praindoeuropejskich krótkich samogłosek ŭ i ĭ[4]. Samogłoska ь odpowiada na ogół dawnemu ĭ, a ъ odpowiada ŭ[5]. Przykładowo: pie. *gʰostĭs > psł. *gostь > pol. gość; pie. *sūnŭs > psł. *synъ > pol. syn[6]; pie. *mŭsom > psł. *mъxъ > pol. mech[7].
Język prasłowiański odziedziczył z poprzednich epok monoftongiczne fonemy samogłoskowe, które można uporządkować w pary różniące się między sobą długością (iloczasowy podział na krótkie i długie samogłoski). Z czasem obok tej opozycji iloczasowej zaczęła wykształcać się także opozycja brzmienia (barwy). Część dawnych samogłosek długich podwyższyła swoją artykulację na najwyższy poziom artykulacyjny, druga część – obniżyła na najniższy poziom. Dawne krótkie samogłoski przyjęły średni poziom artykulacyjny. Przyjmując, że czas trwania samogłoski krótkiej to 1 mora, samogłoski wysokie i niskie trwały 2 mory, a samogłoski średnie 1 morę. Półwysokie samogłoski, tj. jery ь i ъ (dawne krótkie ĭ i ŭ) skróciły się jeszcze bardziej do ½[8] i zmniejszyły swoją wyrazistość artykulacyjną[9]. W związku z tym, że były o połowę krótsze od samogłosek krótkich nazywane są samogłoskami zredukowanymi lub półsamogłoskami[9][10]. Jeszcze później, kiedy wytworzył się podział na jery mocne i słabe, czas trwania tych drugich można określić w przybliżeniu jako ¼[8].
W związku z tym, że przekształcenie głosek ĭ i ŭ w jery wiązało się ze zmniejszeniem napięcia[11] i obniżeniem artykulacji[4], ich barwa stała się bliższa neutralnej samogłosce szwa[12]. Przypuszcza się, że jer przedni był wymawiany jako głoska pośrednia między e i i[9] (jako /ɪ/)[13], a jer tylny jako głoska pośrednia między o i u[9] (jako /ʊ/ lub /ə/)[13]. Na pewnych obszarach różnica między tymi dwoma jerami mogła całkowicie się zatrzeć[11] i oba mogły być realizowane jako szwa[12]. Jery na pewnych pozycjach (tzw. jery słabe) wkrótce zanikły, a na innych pozycjach (tzw. jery mocne) zmieniły swoją barwę, zlewając się z innymi samogłoskami. Jedynie w języku bułgarskim i słoweńskim do dziś zachował się specjalny fonem wymawiany jako szwa lub podobnie, zapisywany w bułgarskim jako ъ, a w słoweńskim jako e[11].
Do innych źródeł jerów należą m.in.: indoeuropejskie końcówki –os, –on (dające w prasłowiańskim ъ[14], np. *dymъ z pie. *dʰuHmós)[uwaga 1][7], redukcja samogłoski e (np. četyre → čьtyre[uwaga 2][14]; *bьrati – *berǫ[uwaga 3][5], redukcja w formach trybu rozkazującego pewnych czasowników *rьci – *rekǫ)[uwaga 4][14]; redukcja o (np. *zъvati – *zovǫ[5][uwaga 5]; pewne słowa zapożyczone do prasłowiańskiego zawierające u bądź i (np. *kъnędzь[uwaga 6] i *kotьlъ[uwaga 7] z języka gockiego, które w pragermańskiej epoce miały formę odpowiednio *kuningaz i *katilaz)[14]. W końcówkach fleksyjnych jery mogły się pojawiać w ramach dążności do „otwierania” sylab w związku z obowiązującym prawem sylaby otwartej[5][17].
Czas powstania jerów
Przed próbą określenia, kiedy pojawiły się jery, warto przedstawić, jak w ogóle rozumieć język prasłowiański na osi czasu. Wielu slawistów wyróżnia w języku prasłowiańskim dwa okresy[18]. W pierwszym okresie był to (stosunkowo)[19] homogeniczny[20] język Słowian, który wyodrębnił się ze wspólnoty bałtosłowiańskiej[18]. Drugi okres charakteryzuje się obniżeniem stopnia jedności językowej Słowian – wówczas zachodziły zarówno takie zmiany językowe, które dotyczyły wszystkich Słowian, jak i takie, które miały zasięg regionalny i stanowiły podwaliny dla późniejszego rozdziału na osobne języki słowiańskie[20][uwaga 8][uwaga 9]. Granica pomiędzy tymi okresami nie jest ostra. Przyjmuje się, że to przejście nastąpiło między V[23] a VII w.[20][19] i powiązane było w większym lub mniejszym stopniu z migracjami w ramach wielkiej wędrówki ludów[23]. Koniec epoki języka prasłowiańskiego (tj. koniec drugiego okresu) miał miejsce w X[24]–XI w.[20]
Według Zdzisława Stiebera jery w miejscu krótkich ĭ i ŭ pojawiły się po VI–VII w.[25] Według Jurija Szewelowa możliwe jest, że wyłoniły się dopiero w VIII w.[26] Szacunki dokonywane są m.in. na podstawie formy ówczesnych zapożyczeń z i do słowiańszczyzny[25] oraz form toponimów. Fakt, że pierwszy słowiański alfabet (głagolica) z ok. 863 r. (a także kolejny – cyrylica pod koniec IX w.) miał osobne litery dla oznaczania głosek jerów, niezwiązane ani z i, ani z u, wskazuje na to, że głoski ĭ i ŭ musiały zaniknąć wcześniej[27]. Nie ma pewności, że nastąpiło to na całym obszarze słowiańskim równocześnie[28].
Podział na jery słabe i mocne
W systemie opartym na opozycji samogłosek krótkich i długich jery mogły stanowić dość rażącą anomalię[10], dlatego ostatecznie nie utrzymały się długo[11]. Pod koniec epoki prasłowiańskiej[10] pojawiły się tendencje osłabienia artykulacji jerów w określonych pozycjach. Pojawiło się dodatkowe rozróżnienie na jer słaby (ь̯, ъ̯) i jer mocny (ь̥, ъ̥)[3]. W pozycjach mocnych jery wymawiano mocniej, wyraźniej i nieco dłużej, a w pozostałych pozycjach – słabiej i jeszcze krócej niż dotychczas[10].
Jery słabe zajmowały następujące pozycje w wyrazie:
- na końcu wyrazu – w wygłosie, np. domъ̯ (dom), konь̯ (koń)
- w sylabie poprzedzającej sylabę z pełną (niejerową) samogłoską, np. dъ̯va (dwa)
- w sylabie poprzedzającej sylabę z jerem w pozycji mocnej, tj. takim, który nie ulegał redukcji, a wzmocnieniu, np. pь̯sъ̥kъ̯[9][29] (piesek).
Jer był mocny tylko w zgłosce przed sylabą z jerem słabym. Jeśli sylab jerowych było więcej, to jerem słabym był jer nieparzysty, licząc od końca wyrazu, a jerem mocnym – parzysty[30]. Jeśli sylaby z jerami były przedzielone sylabą z samogłoską pełną, to poprzedzająca ją sylaba z jerem była w pozycji słabej, np. *sъ̯borъ̯ > zbór[31].
Osłabianie jerów słabych było kompensowane wzmacnianiem jerów mocnych – poprzedzającą mocną półsamogłoskę wydłużano o tyle, o ile skracał się jer następujący. Zachodziło tym samym tzw. wzdłużenie zastępcze o kierunku wstecznym[29]. Takie rozmieszczenie jerów słabych (tj. w wygłosie lub w zgłosce poprzedzającej sylabę z jerem mocnym bądź inną samogłoską) budowało swego rodzaju rytmikę (prawo Havlíka). W przybliżeniu można ją przedstawić jako sąsiadowanie sylaby mocnej i słabej (nie: mocna + mocna, słaba + słaba)[32], a w odniesieniu do jerów – niewystępowanie w obu sąsiadujących sylabach bardzo krótkich samogłosek, jakimi były jery)[13][uwaga 10]. Współcześnie taką tendencję prozodyjną można zaobserwować w językach mających iloczas, np. w czeskim (sylaba długa + krótka lub krótka + długa)[32]. Pierwotnie regularny stan uwarunkowany prawem Havlíka zmieniał się pod wpływem wyrównań analogicznych. Ponadto pewne trudne do wymówienia zbitki spółgłoskowe powstałe po zaniku słabych jerów mogły być niedopuszczalne w niektórych językach, np. z psł. *stь̯blo powstał słowacki wyraz steblo[2] (ale pol. źdźbło)[34]; z psł. *stь̯klo powstało rosyjskie стекло (stiekło)[2] (pol. szkło), a z psł. *krъ̯ve (dopełniacz)[35] rosyjska forma крови (krowi) (pol. krwi)[36].
Sylaby przyimkowe stanowiły proklityki – łączyły się w całość akcentuacyjną z następującymi po nich wyrazami, stanowiły niejako część wyrazu, z którym dany przyimek się łączył, np. vъ̯‿noci (pol. w nocy), vъ̥‿mь̯glě (pol. we mgle), nadъ̥‿mъ̯nojǫ (pol. nade mną)[37].
Zanik i wokalizacja jerów
Osłabianie jerów słabych i wzmacnianie jerów mocnych doprowadziło do tego, że od X do XII w. na niemal całym obszarze słowiańskim następował zanik jerów słabych i wokalizacja jerów mocnych (przekształcanie się w pełne samogłoski)[38][uwaga 11]. O ile pojawienie się jerów miało miejsce w czasach przedpiśmiennych dla Słowian, o tyle ich zanik można zaobserwować w najstarszych słowiańskich zapisach[40]. Najstarszym językiem literackim Słowian jest język staro-cerkiewno-słowiański uformowany w IX w., jednak najstarsze zachowane teksty, odpisy, pochodzą z końca X i początku XI w.[41] W zabytkach języka staro-cerkiewno-słowiańskiego często spotyka się zapisy świadczące o zaniku jerów słabych, np. kto zamiast kъto, natomiast w pozycjach mocnych – zastępowanie jeru przedniego literą e, a tylnego – literą o, np. šedъ zamiast sьdъ, sonъ zamiast sъnъ. Ponadto w pozycjach słabych zdarzały się pomyłki w użyciu jeru tylnego i przedniego, co świadczy o tym, że jery słabe w okresie kopiowania tych tekstów nie były już wymawiane[42]. Jednak w czasie, gdy język ten powstał, w IX w., jery były pełnoprawnymi głoskami, a sylaby z jerami słabymi były w najstarszych tekstach liczone w wierszu sylabicznym tak jak inne sylaby[uwaga 12]. Jeszcze w Mszale kijowskim z X w. dość poprawnie odtworzone zostały zanikające wtedy jery[44]. Staro-cerkiewno-słowiański z XI w. zachowuje jery w tekstach tylko przez tradycję, w wymowie już one nie istniały[45].
| Język | Jer przedni | Jer tylny | Przykłady | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| *dьnь | *pьsъ | *lьnъ | *sъnъ | *dъždžь[47] | *pěsъkъ | ||||
| polski | /'e/ | /e/ | dzień | pies | len[uwaga 13] | sen | deszcz | piasek | |
| czeski | /e/ | den | pes | len | sen | déšť | písek | ||
| słowacki | /e/ | /e/, /a/, /o/ | deň | pes | ľan | sen | dážď | piesok | |
| rosyjski | /'e/ | /o/ | день (dien´) | пёс[uwaga 14] (pios) | лён[uwaga 14] (lon) | сон (son) | дождь (dożd´) | песок (piesok) | |
| ukraiński | /e/ | /o/ | день (den´) | пес (pes) | лен (łen) | сон (son) | дощ (doszcz) | пісок (pisok) | |
| serbsko-chorwacki | /a/ | dan | pas | lan | san | dažd | pesak, pijesak | ||
| słoweński | /a/, /ə/ | dan | pes | lan | sen | dež | pesek | ||
| bułgarski | /e/ | /ə/ | ден (den) | пес (pes) | лен (len) | сън (syn) | дъжд (dyżd) | пясък (pjasyk) | |
| macedoński | /e/ | /o/ | ден (den) | пес (pes) | лен (łen) | сон (son) | дожд (dożd) | песок (pesok) | |
| Język | Przykłady | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| *domъ | *tьma | *rъďa | *bьčela | *sъpati | *sъsati | |
| polski | dom | ćma | rdza | pszczoła | spać | ssać |
| czeski | dům | tma | rez | včela | spát | sát |
| słowacki | dom | tma | hrdza | včela | spať | sať |
| rosyjski | дом (dom) | тьма (t´ma) | ржа[uwaga 15] (rża) | пчела (pczeła) | спать (spat´) | сосать (sosat´) |
| ukraiński | дім (dim) | тьма (t´ma) | іржа, ржа (irża) | бджола (bdżoła) | спати (spaty) | ссати (ssaty) |
| serbsko-chorwacki | dom | tama | rđa, hrđa | pčela | spati | sisati |
| słoweński | dom | tema | rja | čebela | spati | sesati |
| bułgarski | дом (dom) | тъма (tyma) | ръжда (ryżda) | пчела (pczeła) | спя (spja) | - |
| macedoński | дом (dom) | - | ’рѓа (’rǵa) | пчела (pczeła) | спие (spie) | - |
Wokalizacja jerów mocnych zachodziła już po rozpadzie językowej wspólnoty słowiańskiej i nie doprowadziła ona do powstania takich samych samogłosek we wszystkich językach słowiańskich. Co więcej, w obrębie niektórych języków wokalizacja dała różne samogłoski zależnie przykładowo od tego, czy pierwotnie jery były przednie, czy tylne, np. z psł. *dь̥nь̯, *sъ̥nъ̯ powstał w ros. день (dien´), сон (son); w bułg. ден (den), сън (syn). W języku polskim istnieje rozróżnienie między dawnymi dwoma jerami w postaci różnicy między twardością a miękkością poprzedzającej spółgłoski, np. pol. dzień (dź miękkie), sen (twarde s). W niektórych językach jery zwokalizowały się w jedną samogłoskę bez żadnego rozróżnienia jakościowego, np. serb.-chorw. dan, san[51].
Najpóźniej zanik jerów słabych nastąpił na północnym wschodzie słowiańszczyzny. Znakomicie zachowane są jery w Ewangeliarzu Ostromira z 1056–1057, lepiej nawet niż zabytkach należących do kanonu języka staro-cerkiewno-słowiańskiego. Dla porównania w języku czeskim w XI w. jerów słabych już nie było, a jery mocne (przednie i tylne) przeszły w e. To zlanie się jerów można zaobserwować w pisowni we Fragmentach praskich[52].
W językach wschodniosłowiańskich zanik i wokalizacja jerów zaszła pod koniec XII w. – jery w pozycji mocnej były realizowane jako e (jer przedni) lub o (jer tylny)[52]. Podobne zmiany zaszły niezależnie już w XI w. w części dialektów bułgarskich i macedońskich. Jednak w dialektach północno-wschodnio-bułgarskich[52] (które potem stały się podstawą bułgarskiego języka literackiego)[53] jer tylny nie przeszedł w o, a zachował najprawdopodobniej pierwotne brzmienie[52].
W zabytkach z XII w. z obszaru serbsko-chorwackiego oba jery zlały się w jeden dźwięk, a ten z czasem zlał się z dawnym a z wyjątkiem niektórych gwar czarnogórskich. Podobnie jery zlały się w słoweńskim i dialekcie kajkawskim, ale w pozycji mocnej przekształciły się one ostatecznie w e lub a (np. słoweń. dan, sen)[52] (przy czym w słoweńskim litera e reprezentuje tu głoskę szwa)[11]. Jery zlały się także na obszarze lechickim, czeskim i w części dialektów słowackich, dając e. W dialektach środkowosłowackich jer tylny dał e, o lub a, natomiast jer przedni przeszedł na ogół w e[52].
Zanik i wokalizacja jerów w polszczyźnie
W żadnym zabytku języka polskiego nie stwierdzono zapisu jerów, więc z pewnością zniknęły w epoce przedpiśmiennej (przed XII w.), najprawdopodobniej w XI w.[54] W najstarszym zabytku – Bulli gnieźnieńskiej jery w pozycji słabej nie są w żaden sposób zaznaczone grafemami (literami), natomiast tam, gdzie w języku prasłowiańskim były jery w pozycji mocnej, występuje samogłoska e, np. Kwiatek (z psł. *květъ̥kъ̯) zapisywany jest jako Quatec[55].
W języku polskim jer słaby tylny zanikł całkowicie, np. *synъ̯ – syn. Jer słaby przedni po zaniku mógł pozostawiać po sobie zmiękczoną poprzedzającą spółgłoskę, np. *koňь̯ – koń. Jer mocny tylny zwokalizował się w e, np. *dъ̥xъ̯ – dech. Jer mocny przedni zwokalizował się w ´e, zmiękczając poprzedzającą spółgłoskę, np. *vь̥sь̯ – wieś[37]. Jeśli przed jerem tylnym (twardym) stała spółgłoska miękkopodniebienna, również ulegała w polszczyźnie zmiękczeniu, np. z *kъlbasa powstała forma kiełbasa[56].
Przegłos miał miejsce po rozpadzie wspólnoty prasłowiańskiej, wystąpił tylko w części języków słowiańskich, objął m.in. języki lechickie (przegłos lechicki). Był to jednak proces wcześniejszy niż wokalizacja jerów, dlatego e pochodzenia jerowego nie ulegało przegłosowi (stąd w polszczyźnie forma sen, pies a nie son, pios)[57]. Jednak w niektórych wyrazach ь przeszło w ‘e a następnie w ‘o: dzionek (od dzień < *dьnь), wioska (od wieś < *vьsь) oraz osioł, kozioł z pierwotnych osieł < *osьlъ, kozieł < *kozьlъ[32]. Są to przykłady tzw. fałszywego przegłosu[58][uwaga 16].
Nieregularności
W pewnym momencie, jeszcze przed wokalizacją, nastąpiła, jak się zdaje niekonsekwentnie, wymiana jerów miękkich na twarde przed spółgłoską twardą i zmiana jerów twardych na miękkie przed spółgłoską choćby jedynie lekko fonetycznie zmiękczoną. W związku z tym przykładowo w staro-cerkiewno-słowiańskim vъně zamieniło się w vьně, a vьdova w vъdova. Forma deska w polszczyźnie i доска (doska) w języku rosyjskim świadczy o tym, że bezpośrednio przed wokalizacją był w tym słowie jer tylny *dъska. Tymczasem pierwotnie był tam jer przedni (miękki) *dьska (świadczy o tym łaciński dĭscus)[45]. Innym przykładem tego typu nieregularności jest obecność w języku słowackim form orol (psł. *orьlъ, pol. orzeł), ovos (psł. *ovьsъ, pol. owies), gdzie być może jeszcze przed wokalizacją mocne jery przednie przeszły w jery tylne[59]. Takie zjawiska występują sporadycznie w językach słowiańskich[60].
Zdarzają się poza tym przestawki między głoskami w sąsiedztwie jerów, np. psł. *vьśь, ros. весь, ale serb.-chorw. sav, czes. vše[61].
| prasłowiański | polski | czeski | słowacki | rosyjski | ukraiński | serbsko-chorwacki | słoweński | bułgarski |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| *tьnъkъ | cienki | tenký | tenký | тонкий (tonkij) | тонкий (tonkyj) | tanak | tanek | тънък (tynyk) |
| *dъska / *dьska[62] | deska | deska | doska | доска (doska) | дошка (doszka) | daska | deska | дъска (dyska) |
W przypadku języka polskiego niektóre zmiękczone spółgłoski po zaniku jeru przedniego ulegały na różnych etapach rozwoju polszczyzny stwardnieniu (dyspalatalizacji)[63], przez co we współczesnych formach wyrazów może być zatarta dawna obecność zmiękczającego jeru. Najdawniejsza dyspalatalizacja dotyczyła miękkich spółgłosek w pozycji przed inną spółgłoską twardą, np. *pisьmo → pis’mo → pismo (ś → s); *kozьla → koz’la → kozła (ź → z)[64][65]; *pьsa → p’sa → psa (p’ → p)[66]. Istnieją jednak od tej reguły wyjątki – przypadki, w których stwardnienie nie zaszło, np. *tьma → ćma, *grozьnъjь → groźny[67][65]. Przykładem stwardnienia, które zaszło w późniejszym okresie (XV–XVI w.) jest *ocьtъ → *oc’et → ocet[65].
Konsekwencje zaniku i wokalizacji jerów
Konsekwencjami zaniku i wokalizacji jerów są:
- zniesienie prasłowiańskiego prawa sylaby otwartej – przed zanikiem jerów wszystkie sylaby kończyły się samogłoskami; od tej pory – niekoniecznie, np. *domъ̯ > dom, *babъ̯ka > babka[68]. Zanik jerów słabych doprowadził też do zmniejszenia liczby sylab[69]
- powstanie zbitek spółgłoskowych, czasem trudnych do wymówienia, sprzyjających różnym zmianom fonetycznym i upodobnieniom. Przykładowo w wyrazie babka obie spółgłoski b zachowywały dźwięczność dopóki oddzielone były jerem ъ. Gdy jedna ze spółgłosek b znalazła się w bezpośrednim sąsiedztwie spółgłoski k, nastąpiło upodobnienie względem dźwięczności i przejście w wymowie w /p/, tj. /bapka/[70] Jer na końcu słów przestał też podtrzymywać dźwięczność wygłosowych spółgłosek i stawały się one bezdźwięczne, np. w *mǫžь – mąż litera ž zaczęła być wymawiana jako sz /ʂ/ a nie ż /ʐ/[68]. Powstałe skomplikowane grupy spółgłoskowe zostały z czasem uproszczone, np. *městьskъjь > mieśćsky > miejski; *mǫžьstvo > mężstwo > męstwo[71].
- zniesienie prawa korelacji miękkości – u schyłku prasłowiańskiej epoki, zwłaszcza na północnym obszarze słowiańszczyzny[72], samogłoski przednie występowały tylko po spółgłoskach miękkich (bo je palatalizowały), a samogłoski tylne – po twardych. Wokalizacja ъ̥ doprowadziła do powstania samogłoski e, która mimo że jest przednia, nie powoduje zmiękczania stojącej przed nią spółgłoski, np. *mъ̥xъ̯ > mech[68].
- powstanie samodzielnych fonemów miękkich (m.in. w polszczyźnie, czeszczyźnie)[73] – miękkość spółgłoski przestała być uzależniona od sąsiadującej z nią samogłoski. Przykładowo *pěsnь̯ przeszło w pieśń i w tym słowie dla spółgłoski ń miękkość jest cechą dystynktywną[68], z osobnym miejscem artykulacji[73], niezależną od sąsiedztwa[68]. W języku polskim prócz ń do tego typu fonemów należą te reprezentowane przez spółgłoski ć, dź, ś, ź; w czeskim – ť, ď, ň[73].
- przyczynienie się do zaniku miękkości spółgłosek wargowych w niektórych pozycjach – w wyniku usunięcia samogłoski podtrzymującej artykulację miękkości (jeru) spółgłoski wargowe w pewnych pozycjach z biegiem czasu mogły tracić miękkość, np. w wyrazie gołąb spółgłoska b była miękka zarówno w prasłowiańskim *golǫbь, jak i w polszczyźnie do około XVII w., a palatalność tej spółgłoski była zaznaczana jeszcze w XIX w. (gołąb´)[uwaga 17]. Współcześnie o tej dawnej miękkości świadczy dopełniacz – gołębia (a nie: gołęba)[68].
- powstanie oboczności typu samogłoska : zero morfologiczne[75] – w przypadku języka polskiego są to alternacje e : ø (< ъ̥ : ъ̯) i ´e : ø (< ь̥ : ь̯) (tzw. e ruchome), np. kotek – kotka, kupiec – kupca[70].
- przyczynienie się do powstania wyrównań analogicznych w odmianie wyrazów – eliminacji oboczności powstałych po zaniku i wokalizacji jerów komplikujących odmianę, np. prasłowiańskie *šь̯vь̥cь̯ w mianowniku i jego dopełniacz *šь̥vь̯ca przeszło w staropolski szwiec w mianowniku i szewca w dopełniaczu. W wyniku wyrównań analogicznych nastąpiło przeniesienie tematu przypadków zależnych do mianownika i powstanie formy szewc[69] (porównaj cz. švec – ševce, ukr. швець – шевця (szwec´ – szewcia)).
- wzdłużenie zastępcze – w wyniku zaniku jerów w wygłosie powstały w niektórych językach słowiańskich nowe samogłoski długie, czego współcześnie śladem w polszczyźnie jest wymiana o : ó w tematach, np. róg – rogu, brzoza – brzóz[76].
- uproszczenie systemu wokalicznego – w miejsce trójelementowego układu iloczasowego z jerami powstał prosty podział na samogłoski krótkie i długie[71].
Procesy te miały zatem bardzo duży wpływ na fonologię, budowę sylab i morfologię. Dokonanie się ich może być postrzegane jako koniec epoki (późnego) języka prasłowiańskiego i początek historii poszczególnych języków słowiańskich[13]. Ogólny kierunek ewolucji jerów zarysował się jeszcze w epoce prasłowiańskiej, natomiast realizacja tych zmian mogła się różnić w poszczególnych językach i dialektach[77]. Wokalizacja jerów mocnych następowała po rozpadzie słowiańskiej wspólnoty, dlatego jej efektem są różne głoski w różnych językach[78].
Alternacja samogłoska : zero morfologiczne
W zależności od końcówek fleksyjnych lub pod wpływem przyrostków mogła zmieniać się pozycja mocnego i słabego jeru, np. mianownik *pь̥sъ̯ – pies, dopełniacz *pь̯sa – psa; mianownik *květъ̥kъ̯ – kwiatek, dopełniacz *květъ̯ka – kwiatka[79]. Jer mocny wymieniał się na jer słaby, który ostatecznie całkiem zanikł[37]. Dlatego też praktycznie we wszystkich językach słowiańskich istnieje taka oboczność polegająca na wymianie głoski powstałej z jeru mocnego na zero morfologiczne (czyli brak głoski)[79]. W przypadku języka polskiego są to alternacje e : ø, ´e : ø[37] nazywane e ruchomym[1] (analogicznie w języku czeskim alternacje e : ø to tzw. pohyblivé e)[80].
W przypadku wyrazów, które pierwotnie nie zawierały mocnych jerów takie alternacje nie występują, np. bies – biesa (bo: *běsъ), człowiek – człowieka (bo: *čelověkъ), leń – lenia (bo: *lěnь)[81].
| prasłowiański | polski | czeski | słowacki | rosyjski | ukraiński | serbsko-chorwacki | słoweński |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| *pьsъ – *pьsa | pies – psa | pes – psa | pes – psa | пёс – пса (pios – psa) | пес – пса (pes – psa) | pas – psa | pes – psa |
| *lьvъ – *lьva | lew – lwa | lev – lva | lev – leva | лев – львa (lew – lwa) | лев – лева (łew – łewa) | lav – lava | lev – leva |
| *kotьlъ – *kotьla | kocioł – kotła[uwaga 18] | kotel – kotle | kotol – kotla | котёл – котлa (kotioł – kotła) | котел – котлa (koteł – kotła) | kotao – kotla | kotel – kotle |
| *sъnъ – *sъna | sen – snu | sen – snu[uwaga 19] | sen – sna | сон – сна (son – sna) | сон – сну (son – snu) | san – sna | sen – sna |
| *zamъkъ – *zamъka | zamek – zamku | zámek – zámku | zámok – zámku | замок – замка (zamok – zamka) | замок – замка (zamok – zamka) | zamak – zamka | - |
| *sъbьrati – *sъberǫ[84] | zebrać – zbiorę | sebrat – seberu | zobrať – zoberú | собрать – соберу (sobrat´ – sobieru) | зібрати – зберу (zibraty – zberu) | sabrati – saberem | zbrati – zberem |
Przekształcenie jerów jest przyczyną zmiany postaci tematu fleksyjnego w formach czasownika iść w czasie przeszłym: szedłem, szedłeś, szedł, ale: szłam, szłaś, szła. Forma szedł pochodzi od prasłowiańskiej formy imiesłowu czasu przeszłego *šь̥dlъ̯; forma szła od *šь̯dla, a szło od *šь̯dlo. W wyniku zaniku jerów słabych i wokalizacji mocnych formy te przeszły w odpowiednio: szedł, szdła, szdło. Trudna do wymowy zbitka szdł została uproszczona do szł, stąd ostatecznie szła i szło[85].
| prasłowiański
(imiesłów) |
polski | czeski | słowacki | rosyjski |
|---|---|---|---|---|
| *šьdlъ – *šьdla | szedł – szła | šel – šla | išiel – išla | шёл – шла (szoł – szła) |
W polszczyźnie do innych alternacji typu samogłoska po zwokalizowanym jerze : zero morfologiczne (e ruchome) należy: bluzeczka : bluzka, godzien : godny, jeden : jedna, odesłać : odsyłać, ze szkła : z szeregu, wysechł : wyschła, byłem (był + (e)m) : byłam[86]. Dla niemal wszystkich wyrazów zawierających e pochodzenia jerowego można utworzyć formy oboczne lub wyrazy pokrewne, w których jer zanikł, np. *tьmьnъjь > ciemny; *tьma > ćma (w pierwotnym znaczeniu – ciemność)[31].
Jery sekundarne
Wymiana samogłoski odpowiadającej zwokalizowanemu jerowi na zero morfologiczne rozwinęła się w niektórych słowach w miejscach, gdzie w formach prasłowiańskich nie było jeru. Na gruncie polskim takie nieuzasadnione historycznie e można nazwać analogicznym e ruchomym[87].
Dodana samogłoska tego typu to przykład epentezy[78]. Po zaniku pierwotnych (prymarnych) jerów słabych w językach słowiańskich mogły powstawać trudne do wymówienia zbitki spółgłoskowe. Dla ułatwienia wymowy mógł pojawić się między tymi spółgłoskami wtórny jer zwany jerem sekundarnym[88] lub nieetymologicznym[78] i przekształcić się później w pełną samogłoskę. Na podstawie współczesnych form wyrazów często nie jest możliwe wskazanie, które jery można uznać za sekundarne, a które za prymarne. Są jednak pewne kryteria, które pozwalają je odróżnić takie jak reguły fonotaktyczne czy porównanie z innymi indoeuropejskimi językami. Przykładowo w klasycznym języku staro-cerkiewno-słowiańskim nie było jerów sekundarnych, i we wczesnych (do początków XII w.) zabytkach języka cerkiewnosłowiańskiego z obszarów wschodnich pojawiały się bardzo rzadko[89].
Taka dodana samogłoska występuje m.in. w słowach z dawnymi końcówkami –dlo, –slo, –tva, np. mydło (psł. *mydlo) – mydeł; masło (psł. *maslo) – maseł; brzytwa (psł. *britva) – brzytew i w formach zdrobnionych tych wyrazów, w których słabe jery uległy wokalizacji zamiast zanikowi, np. mydełko zamiast mydłko (bo *mydlъ̯ko a nie *mydъ̥lъ̯ko)[87] (jednak w języku staropolskim w dopełniaczu l. mn. obecne były formy typu gardł, biodr, sosn, skrzydł[89]). Poza tym pojawia się w takich słowach jak osiem (psł. *osmь) – ośmiu, ogień (psł. *ogňь) – ognia, węgiel (psł. *ǫglь) – węgla[76] dla wzmocnienia końcowej grupy spółgłosek (uniknięcie form ośm, ogń, węgl). Na podobnej zasadzie w polskich gwarach powstała wymowa wiater, Pioter, liter, meter[1]. W gwarach występuje także czasem stałe e w miejscu e ruchomego w języku literackim, np. mech – mechu, bez – bezu[90]. Podobnie w języku czeskim po pewnym rozchwianiu mogła ustalić się wersja ze stałym e, np. bez : bezu (pol. bez : bzu), blecha : blechy < psł. *blъ̯xa : *blъ̯xy (słow. blcha : blchy, pol. pchła : pchły). Zatem przynajmniej w polszczyźnie i czeszczyźnie wystąpienia lub niewystąpienia takiej dodatkowej samogłoski nie da się z góry przewidzieć[78].
| prasłowiański | polski | czeski | słowacki | rosyjski | ukraiński | serbsko-chorwacki | słoweński |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| *ogňь – *ogňi | ogień – ognia | oheň – ohně | oheň – ohňa | огонь – огня (ogon´ – ognia) | вогонь – вогню (wohon´ – wohniu) | oganj – ognja | ogenj – ognja |
| *osmь – *osme | osiem – ośmiu | osm – osmi | osem – ôsmich | восемь – восьми (wosiem´ – wos´mi) | вісім – восьми (wisim – wos´my) | osam | osem – osmih |
| *ǫglь – *ǫgli | węgiel – węgla | uhel – uhle, uhlu | uhlie – uhlia | уголь – угля (ugol´ – ugola) | вугілля – вугілля (wuhiłla – wuhiłla) | ugalj – uglja | ogel – ogla |
| *větrъ – *větra | wiatr – wiatru | vítr – větru | vietor – vetra | ветер – ветра (wietier – wietra) | вітер – вітру (witer – witru) | v(j)etar – v(j)etra | veter – vetra |
| *maslo – *maslъ | masło – maseł | máslo – másel | maslo – masiel | масло – масел (masło – masieł) | масло – масел (masło – maseł) | maslo – masala / masla | maslo |
| *mydlo – *mydlъ | mydło – mydeł | mýdlo – mýdel | mydlo – mydiel | мыло – мыл (myło – mył) | мило – мил (myło – mył) | - | milo – mil |
Tego typu alternacje występują zwłaszcza w zbitkach spółgłoskowych zawierających jeden sonorant. Przykładowo z *Petrъ w serbsko-chorwackim powstał Petar (w dopełniaczu: Petra), a z *dobrъ powstał dobar (przymiotnik rodzaju męskiego), a w rodzaju żeńskim – dobra[91]. Formy typu *neslъ, *moglъ w językach wschodniosłowiańskich utraciły /l/ (ros. нёс, мог (nios, mog); natomiast w rodzaju żeńskim: несла, могла (niesła, mogła)). W językach mających sylabiczne l̥ niepotrzebne były modyfikacje po utracie jerów (po czesku: nesl, mohl), a jednak samogłoska może zostać dodana (po słowacku: niesol, mohol). W języku polskim takie zbitki spółgłoskowe są tolerowane (niósł, mógł), natomiast nie są w serbsko-chorwackim (nesao, mogao, formy żeńskie: nesla, mogla), gdzie końcowe /l/ przeszło w /o/[92].
W polszczyźnie ruchome e pojawiało także w zapożyczonych słowach, w których e nie pochodziło od jeru, np. kartofel : kartofla, sweter : swetra. Taka adaptacja słów obcego pochodzenia nie zachodziła od razu. Przykładowo wyrazy zapożyczone z języka niemieckiego zakończone w nim na –ung miały początkowo w języku polskim końcówkę –unk[93], np. rachunk, frasunk, szacunk, formy obecne jeszcze w XVI w.[76] Występowała ona np. w tytule dzieła Mikołaja Reja „Wizerunk własny żywota człowieka poczciwego”. Później dodano do tych wyrazów e ruchome na wzór rodzimych z końcówką –ek lub –´ek: wizerunek – wizerunku (od niem. Visierung). W wielu jednak zapożyczeniach, zwłaszcza nowszych, nie występuje alternacja z zerem, np. fotel : fotela (nie: fotla), laser : lasera. O odmianie decyduje uzus (zwyczaj językowy)[93]. Nieregularności podobnego typu można odnaleźć także w języku czeskim, porównując mianownik l. poj. z dopełniaczem l. mn., np. kvarta : kvart, ale palma : palem, farma : farem[78].
W niektórych wariantach fonologii generatywnej jerem określa się dowolną samogłoskę, dla której zachodzi alternacja z zerem, niezależnie od jej historii i aktualnego brzmienia. Tak definiowane jery nazywane są abstrakcyjnymi samogłoskami[94].
E ruchome w nazwiskach w polszczyźnie
Problematyczna jest odmiana nazwisk zakończonych na spółgłoskę poprzedzoną samogłoską e. Nazwiska rodzimego pochodzenia z wyraźnymi słowiańskimi sufiksami tracą w odmianie e. Należą do nich te zakończone na: –ek (*–ъ̥kъ̯), –ec (*–ь̥cь̯), –eń (*–ь̥nь̯), np. Miodek – Miodka, Pawelec – Pawelca. Jednak w nazwiskach jednosylabowych e jest zachowane, także wtedy, gdy w odpowiadających im nazwach pospolitych to e jest ruchome, np. Lew – Lewa[uwaga 20], Sen – Sena[93]. Niegdyś niestosowanie e ruchomego w nazwiskach słowiańskiego pochodzenia mogło być czasem postrzegane jako pewnego rodzaju snobizm. Stanisław Rospond w opracowaniu gramatyki wydanym w 1973 pisze, że być może w przyszłości będą zaaprobowane formy nazwisk Kozioła[uwaga 21], Niemena czy Dudeka, aby odróżnić te nazwiska od słów o innym znaczeniu[32]. I rzeczywiście częściowo tak się stało – współcześnie jedyną możliwą formą dopełniacza nazwiska Niemen jest Niemena (nie: Niemna)[93][97], w przypadku nazwiska Kozioł można stosować zarówno formę Kozła, jak i Kozioła[98], ale dla nazwiska Dudek możliwa jest wyłącznie forma Dudka[99].
W przypadku nazwisk pochodzenia obcego mogą one w odmianie tracić e lub je zachowywać. Najlepiej zaadaptowane nazwiska zwykle mają e ruchome, a słabiej przyswojone zachowują e we wszystkich przypadkach, np. Tischner – Tischnera, Homer – Homera, Lelewel – Lelewela, Kamel – Kamela; ale: Wedel – Wedla, Luter – Lutra, Mendel – Mendla. Często o odmianie decyduje uzus i czasem dla pewnych nazwisk są możliwe dwa warianty[93], np. Engel – Engla lub Engela[93], Stępień – Stępnia lub rzadziej Stępienia[100].
Wyrównania analogiczne wynikłe z rozwoju jerów
W niektórych wyrazach po procesach związanych z zanikiem i wokalizacją jerów zaszło ujednolicenie tematów z obocznościami[69] w ramach uproszczania systemu językowego. Proces ten nazywany jest wyrównaniem analogicznym. Formy rzadziej używane równały swoją postać do form używanych częściej. Przykładowo mianownikowa forma psł. *pь̯sъ̥kъ̯ przeszła w staropol. psek, a forma dopełniaczowa *pь̥sъ̯ka w pieska. Jednak w wyniku wyrównania analogicznego w miejscu jeru w temacie forma mianownikowa upodobniła się do tematu w dopełniaczu, stąd współcześnie piesek – pieska[101]. Na podobnej zasadzie przekształcały się *sъ̯jь̥mъ̯ – *sъ̥jь̯ma > sjem[uwaga 22] – sejmu > sejm – sejmu; *domъ̯čь̥kъ̯ – *domъ̥čь̯ka > domczek – domeczka > domeczek – domeczka[69].
Niekiedy zdarzało się, że to mianownik wpływał na temat przypadków zależnych, np. *šь̯mъ̥rъ̯ – *šь̥mъ̯ra > szmer – szemra (por. szemrać) > szmer – szmeru; *dъ̥ždžь̯ – *dъ̯ždža > deżdż – dżdża > deszcz – deszczu (po ubezdźwięcznieniu)[69].
Już w Bulli gnieźnieńskiej niektóre nazwy osobowe w mianowniku zamiast przybrać końcówkę –ek, –ec uległy wyrównaniu analogicznemu do przypadków zależnych z przyrostkiem –k, –c, np. Domk, Krostawc, Blizk[69]. To zjawisko miało regionalny charakter[101]. Na północy Polski szerzyły się wyrazy z przyrostkiem –k, –c zamiast –ek, –ec w dopełniaczu liczby mnogiej, które były następstwem wyrównania analogicznego mianownika, np. Suwałki – Suwałk, Mikołajki – Mikołajk, gruszki – gruszk (zamiast Suwałek[uwaga 23], Mikołajek, gruszek). Obecnie końcówek –k, –c używa się na Kaszubach, np. ptoszk, łokc[1].
Forma dopełniacza l. mn. słowa deska – desk (psł. *dъ̥skъ̯) przyjęła postać desek, upodobniając się do form dopełniacza l. mn. innych rzeczowników takich jak np. misek (gdzie –e– jest uzasadnione historycznie mocnym jerem). Natomiast pierwotny mianownik l. poj. *dъ̯ska > dska > cka został zamieniony na deska[102].
W niektórych przypadkach rozwój jerów i wtórne procesy fonetyczne doprowadziły do pewnej rozbieżności w tematach, np. *dъ̥xъ̯ – *dъ̯xa > dex – dxa > dech – tchu[102]
W przyimkach jery w wygłosie mogły przekształcić się w e wygłosowe zamiast ulec redukcji, ale było to możliwe dlatego, że przyimki są niesamodzielne pod względem akcentowym. Wokalizacja i zanikanie jerów musi więc być rozważane w całych wyrażeniach przyimkowych traktowanych jako jeden wyraz. Jeśli w wyrazie określanym znajdował się jer słaby w sylabie nagłosowej, to jer wygłosowy przyimka stawał się jerem mocnym i wokalizował się, np. *vъ̥ sъ̯ne > we śnie[101]. Jednak w niektórych przypadkach samogłoska e pojawiła się w przyimkach również w pozycjach, w których nie było to uzasadnione jerem mocnym, np. *zъ̯ sobojǫ > ze sobą. Taka zmiana była związana z koniecznością oddzielenia trudnych do wymówienia zbitek spółgłoskowych[101].
Przyimek ku pochodzi od *kъ̯ i w niektórych archaicznych wyrażeniach można zaobserwować dawną formę powstałą po zaniku tamtejszego jeru, np. w pieśni „Wesoły nam dziś dzień nastał” we fragmencie: Król niebieski k’nam zawitał[101]. Spółgłoska u w przyimku ku pojawiła się wtórnie, być może przez tzw. atrakcję morfologiczną, jako że przyimek ten łączył się stale z celownikiem, a w rzeczownikach w tym przypadku gramatycznym dominowała końcówka –u[32][101].
Wzdłużenie zastępcze
Wzdłużenie zastępcze w polszczyźnie
Zgodnie z prawem korelacji miękkości nosowa samogłoska przednia ę zmiękczała poprzedzające spółgłoski, natomiast ǫ występowała po spółgłoskach twardych. Do XIII w. w polszczyźnie można było wyróżnić nosowe samogłoski krótkie (ǫ̆, ę̆) i długie (ǭ, ę̄) odziedziczone po języku prasłowiańskim, przy czym w wyniku zaniku jerów i ich wokalizacji długie nosowe samogłoski mogły się pojawić w miejscu, gdzie wcześniej występowały krótkie. W pewnym momencie obie samogłoski nosowe zaczęły obniżać swoją artykulację i w XIV w. zlały się w jedną samogłoskę ą w wariancie długim (ą̄) i krótkim (ą̆). Na przełomie XV i XVI w., kiedy zaczął zanikać iloczas, długa zaczęła być wymawiana jako ǫ, a krótka jako ę. Choć obie samogłoski nosowe podniosły artykulację, to jednak ta obniżona dłużej utrzymywała się przy dawnym długim wariancie i w ten sposób samogłoska ta została utrwalona w zapisie (tj. ą zamiast spodziewanego ǫ)[103].
Porównaj rozwój samogłosek nosowych związany z wzdłużeniem zastępczym:
*dǫ̆bъ > dǭb > dą̄b > dąb
*dǫ̆ba > dǫ̆ba > dą̆ba > dęba (dębu)
W niektórych słowach brak jest współcześnie alternacji ą : ę związanej z wzdłużeniem zastępczym, mimo że były warunki do zajścia tego procesu, np. ciąg – ciągu, łęg – łęgu. Jednak w epoce średniopolskiej część tych oboczności istniała, np. w Słowniku polszczyzny XVI w. można odnaleźć wymianę łąg – łęgu. Czasami alternacja ą : ę pojawia się, kiedy, wydawałoby się, nie było warunków do zajścia wzdłużenia zastępczego, np. ręka – rąk. Być może początkowo zjawisko to obejmowało także wyrazy z wygłosowymi bezdźwięcznymi spółgłoskami[103].
W związku z zanikiem jerów zachodziły wyrównania kompensacyjne – zanikający jer przekazywał sąsiedniej samogłosce czas, który był potrzebny na jego wymówienie. Wydłużał się więc czas wymawiania pełnych samogłosek, które znajdowały się w sylabach poprzedzających sylaby z zanikającym jerem. Jednak nie zawsze zanik słabego jeru skutkował wzdłużeniem, a efekt i warunki zajścia tego procesu w językach słowiańskich są bardzo skomplikowane i nie zawsze regularne[104].
W przypadku języka polskiego takie wydłużenie samogłoski, tzw. wzdłużenie zastępcze, nastąpiło w sylabie poprzedzającej jer wygłosowy i tylko wtedy, kiedy jer ten był poprzedzony spółgłoską dźwięczną (a właściwie fonologicznie niebezdźwięczną, bo również dotyczyło to: l, ł, r, r’, n, ń, m, m’)[45].
Konsekwencją tego zjawiska jest to, że krótkie samogłoski stawały się samogłoskami długimi[105], np. *mrŏzъ̯ > mrōz[uwaga 24]. W najbardziej konsekwentnej postaci zjawisko to można zaobserwować w przypadku rzeczowników z pierwotnie dźwięczną ostatnią spółgłoską[106]. W staropolszczyźnie występowały alternacje typu samogłoska długa : samogłoska krótka, np. nŏga – nōg, wōz – wŏza, krŏwa – krōw – krōwka, mą̄ż – mę̆ża[76].
Samogłoski w pozycji przed sylabą ze spółgłoską bezdźwięczną wydłużyły się niewystarczająco, aby móc je zaliczyć do samogłosek długich. Można je określić samogłoskami półdługimi, jednak już w okresie staropolskim utożsamiły się z krótkimi, więc tego typu wzdłużenia nie pozostawiły żadnego śladu, np. *nosъ̯ > nŏs (nos)[105].
Późniejszy zanik iloczasu w polszczyźnie, tj. zanik różnicowania samogłosek na długie i krótkie sprawił, że w miejscu niektórych długich samogłosek powstały samogłoski ścieśnione (pochylone). Samogłoski te miały wyższą artykulację niż samogłoski długie, z której powstały[105]. Przykładowo staropolskie długie ō przeszło w średniopolskie ó (o pochylone) realizowane jako dźwięk pośredni między o i u. Ostatecznie zaczęto tę głoskę w języku literackim i większości gwar polskich wypowiadać jak u. Inne samogłoski ścieśnione – å oraz é również zlały się fonetycznie z innymi samogłoskami, ale w przeciwieństwie do ó ich znaki przestały być używane[107].
Powstała więc alternacja ó : o, np. mróz – mrozu, stóg – stogu, kóz – koza, niósł – niosła, plótł – plotła[105][106], mógł – mogła[108]. Takie oboczności nie występują, jeśli w wygłosie znajdowała się spółgłoska bezdźwięczna. Porównaj: róg : rogu – rok : roku; koza : kóz – kosa : kos; dwór – dworu; oś – osi; noc – nocy[106].
Wzdłużenie zastępcze doprowadziło do tego, że pojawiły się długie samogłoski nosowe w nowych pozycjach. Pierwotnie ę (samogłoska przednia) występowała wyłącznie po spółgłoskach miękkich, a ǫ jako tylna – po twardych. Występowały w wersji krótkiej ę̆, ǫ̆ i w wersji długiej ę̄, ǭ[109]. W XIV–XV w. długie samogłoski nosowe przeszły w ą̄, a krótkie w ą̆. W okresie zaniku iloczasu (XV–XVI w.) wytworzyła się nowa opozycja – krótkie samogłoski nosowe przeszły w ę, a długie w ǫ[110]. W wyniku wzdłużenia zastępczego przez zanik jerów powstała samogłoska nosowa długa w wyrazie *dǫbъ̯ > dǭb, ale nie w: *sǫpъ̯ > sǫ̆p (bo tu bezdźwięczna spółgłoska wygłosowa). Stąd ostatecznie dǭb przekształcił się w dąb, a sǫ̆p w sęp[109]. Powstały alternacje ą : ę, np. wąż – węża, gałąź – gałęzi[106].
Wzdłużenie zastępcze w polszczyźnie nie dotyczyło tylko o i samogłosek nosowych, jednak po wydłużaniu innych samogłosek nie ma już we współczesnym polskim języku ogólnym śladu. Czasem jednak w gwarach można jeszcze odnaleźć dawne alternacje (gdzie utrzymuje się jakaś różnica w wymowie dawnych samogłosek długich i krótkich) typu: dziåd – dziada (wymiana a pochylonego na tzw. a jasne[108]), chléb – chleba. Jeszcze szersza alternacja występuje w języku kaszubskim, gdzie dotyczy także samogłosek u oraz i, np. mlin – mlëna, lud – lëdu[106].
Wzdłużenie zastępcze zaszło także w o w wyrazach po przestawce z prasłowiańskiej grupy tert. Porównaj: brzoza – brzóz – brzezina, środa – śród – średni, przód – przodu – na przedzie[1].
Wzdłużenia samogłosek powstawały również przed spółgłoskami nosowymi, np. domъ̯ > dóm; konь̯ > kóń. Formy z ó w tego typu wyrazach były powszechne w dobie języka średniopolskiego. Przykładowo jeszcze w tekstach Słowackiego i Fredry obecne były formy takie jak psóm. Zostały one jednak usunięte z języka ogólnego wskutek hiperpoprawności w stosunku do dialektów ludowych[111]. W gwarach zachowały się także inne samogłoski ścieśnione, które mogły pochodzić z wzdłużenia zastępczego, np. a ścieśnione w słyszoł : słyszała[105].
Na wzór rodzimych wyrazów, w których w dopełniaczu liczby mnogiej zachodziło wzdłużenie zastępcze w związku z zanikiem końcowego jeru (np. gospoda – gospód), w wyrazach zapożyczonych na ogół również występuje alternacja o : ó (np. komoda – komód, moda – mód). Istnieją jednak wyjątki, np. metoda – metod, elektroda – elektrod[112].
Wzdłużenie zastępcze w innych językach słowiańskich
W języku górnołużyckim wzdłużenia zastępcze zaszły zarówno przed spółgłoską dźwięczną, jak i bezdźwięczną, np. dwór – dwora, kóń – konja, nóc – noce, hłós – hłosa[113]. W języku ukraińskim wzdłużenie zastępcze objawia się współcześnie alternacją /e/, /o/ : /i/, np. кінь : коня[114], ніч – ночі, двір – двора[113]. Niektórzy autorzy uznają jednak te alternacje za wynik innych przemian językowych[113][115]. Mniej lub bardziej wyraźne ślady wzdłużenia zastępczego można odnaleźć także w języku czeskim, słowackim, serbsko-chorwackim i białoruskim[45]. Nie ma śladów wzdłużenia zastępczego w języku rosyjskim oraz bułgarskim i macedońskim[116].
W przypadku takich języków jak czeski, słowacki, serbsko-chorwacki i słoweński należy odwołać się do dawnego systemu prozodycznego[117]. W języku prasłowiańskim można było początkowo wyróżnić 2 rodzaje intonacji: rosnącą (akutową) i opadającą (cyrkumfleksową). Pod wpływem różnorodnych procesów językowych zaszła metatonia. W pewnych warunkach dawna intonacja cyrkumfleksowa ulegała załamaniu i kończyła się wzrostem intonacji (nowy akut), a dawna intonacja akutowa w pewnych warunkach ulegała załamaniu i kończyła się opadającą (nowy cyrkumfleks)[118]. Na etapie rozpadu wspólnoty słowiańskiej ten system zawierający 4 typy intonacji, a także opozycję iloczasową (krótkie i długie samogłoski) zaczął się upraszczać. Pewne typy intonacji skracały się, inne wzdłużały, zlewając się tym samym ze sobą. Te utożsamienia odbywać się mogły w poszczególnych językach w różnych kombinacjach[118]. Akcent wyrazowy, który padał wcześniej na jer przeniósł się w wyniku jego osłabienia na poprzedzającą sylabę, której to automatycznie wznosiła się intonacja, prowadząc do powstania nowego akutu[119].
Istniały następujące przykładowe formy: *kõrľь (pol. król) z nowym akutem, *pòrgъ (pol. próg) z akutem oraz wyraz *gȏrdъ (pol. gród) z cyrkumfleksem[119]. W języku słowackim dawny akut połączył się z dawnym cyrkumfleksem, dając ostatecznie krótkie samogłoski. Stoją one w opozycji do długich samogłosek powstałych po dawnym nowym akucie[119]. W uproszczeniu można stwierdzić, że w słowackim występuje wzdłużenie zastępcze w dawnych *e, *o z nowym akutem[104]. Występują formy: kráľ, prah, hrad[119].
W języku czeskim i słoweńskim intonacja akutowa zlała się z nowym akutem. W czeskim stały się one długimi samogłoskami, stojąc w opozycji do samogłosek krótkich powstałych po dawnej intonacji cyrkumfleksowej. Wytworzyły się więc formy: král, práh, hrad[119]. Zatem w przeciwieństwie do słowackiego, ślady wzdłużenia zastępczego widoczne są nie tylko przy dawnym nowym akucie[104][uwaga 25]. W słoweńskim ta sama opozycja ma współcześnie postać przeciwstawienia długiej samogłoski o intonacji rosnącej (tu: á) i samogłoski długiej o intonacji opadającej (tu: ȃ): králj, práh, grȃd[119][uwaga 26].
W języku serbsko-chorwackim intonacja akutowa dała krótkie samogłoski opadające (oznaczone podwójnym grawisem, np. ȍ), a cyrkumfleksowa – długie opadające (oznaczone odwróconym brewisem, np. ȏ)[119]. Wzdłużenie zastępcze można zaobserwować w formach z dawnym cyrkumfleksem[104], np. krótkie *bȍgъ : *bȍga[120] przeszło w bȏg : bȍga, czyli alternację długiej samogłoski i krótkiej. Na podobnej zasadzie powstało mȏst : mȍsta czy lȇd : lȅda. W niektórych dialektach serbsko-chorwackiego dawne intonacje akutowe i neoakutowe ulegają wzdłużeniu przed pewnymi sonorantami, w innych – przed wszystkimi sonorantami[104].
| prasłowiański | polski | czeski | słowacki | górnołużycki | ukraiński | serbsko-chorwacki |
|---|---|---|---|---|---|---|
| *nožь – *noža | nóż – noża | nůž – nože | nôž – noža | nóž – noža | ніж – ножа (niż – noża) | nož – noža (nȏž – nóža) |
| *vozъ – *voza | wóz – wozu | vůz – vozu | voz – voza / vozu | wóz – woza | віз – воза (wiz – woza) | voz – voza (vȏz – voza) |
| *bogъ – *boga | bóg – boga | bůh – boha | boh – boha | bóh – boha | бог – бога (boh – boha) | bog – boga (bȏg – bȍga) |
| *koza – *kozъ | koza – kóz | koza – koz | koza – kôz | koza – kozow | коза – кіз (koza – kiz) | koza – koza (kòza – kózā) |
| *berza – *berzъ | brzoza – brzóz | bříza – bříz | breza – briez | brěza – brězow | береза – беріз (bereza – beriz) | breza – breza (brȅza – brȇzā) |
| *korva – *korvъ | krowa – krów | kráva – krav | krava – kráv | kruwa – kruwow | корова – корів (korowa – koriw) | krava – krava (krȁva – krâvā) |
| *koňь – *koňа | koń – konia | kůň – koně | kôň – koňa | kóń – konja | кінь – коня (kin´ – konia) | konj – konja (kȍnj – kònja) |
| *noťь – *noťi | noc – nocy | noc – noci | noc – noci | nóc – nocy | ніч – ночі (nicz – noczi) | noć – noći (nȏć – nòći) |
| *nosъ – *nosa | nos – nosa | nos – nosu | nos – nosa | nós – nosa | ніс – носа (nis – nosa) | nos – nosa (nȏs – nȍsa) |
Jery w sąsiedztwie j
Jota oddziaływała na poprzedzające ją spółgłoski i sąsiadujące z nią samogłoski już w języku prasłowiańskim[76]. Jota jako najkrótsza samogłoska (półsamogłoska) mogła wpływać na artykulację jerów w ich sąsiedztwie. Poprzez wyrównanie kompensacyjne jery ulegały wydłużeniu i podnosiły swoją artykulację[121][uwaga 27]. Dlatego obok joty powstawał tzw. jer napięty, którego wymowa była zbliżona do i (y)[76], np. *kostьjь > kostijь > kości[32]. W niektórych przypadkach ъj rozwinął się ostatecznie w ej ze względu na wyrównania analogiczne, np. *sъjьma > sejma[123].
W języku staro-cerkiewno-słowiańskim jery napięte były zapisywane albo jako i oraz y, albo jako ь oraz ъ[124].
Jer w sąsiedztwie joty najczęściej pojawiał się w wygłosie wyrazu, ponieważ –ьjь lub –ъjь były końcówkami przymiotników w odmianie zaimkowej (np. *malъjь)[uwaga 28]. Poza tym jer obok joty występował w dopełniaczu l. mn. rzeczowników żeńskich zakończonych miękką spółgłoską (np. *kostьjь)[121].
Wygłosowa samogłoska –y pełniąca rolę końcówki fleksyjnej może we współczesnej polszczyźnie pochodzić zarówno z –ьjь, jak i –ъjь:
- –y pochodzi z –ъjь, kiedy znajduje się po spółgłoskach twardych z wyjątkiem k, g, np. *novъjь > nowy, tixъjь > cichy.
- – y pochodzi z –ьjь, kiedy znajduje się po spółgłoskach funkcjonalnie miękkich, tzn. takich, które w czasach staropolskich były wymawiane miękko, tj. š, ž, ř, č, c, ʒ, np. *dužьjь > duży, *tvarьjь > twarzy (dop. l. mn.)[121]
Wygłosowa samogłoska –i pełniąca rolę końcówki fleksyjnej również może we współczesnej polszczyźnie pochodzić zarówno z –ьjь, jak i –ъjь:
- –i pochodzi z –ъjь, kiedy znajduje się po spółgłoskach funkcjonalnie twardych, tj. po –k’, –g’, które powstały wskutek czwartej polskiej palatalizacji (wcześniej były spółgłoskami twardymi), np. velikъjь > staropol. wieliki > pol. wielki; ubogъjь > ubogi
- –i pochodzi z –ьjь, kiedy znajduje się po spółgłoskach miękkich, np. *pьsьjь > psi (przymiotnik), *zъlostьjь > złości (dop. l. mn.)[121]
W śródgłosie w polszczyźnie jery napięte wokalizowały się w i lub y, np. *pьjǫ > piję, *mъjǫ > myję, *čьjь > czyj[121][125]. Jer występował też po j w nagłosie pewnych wyrazów[125].
Rozwój nagłosowego jь– zależał od pozycji:
- w nagłosie absolutnym (na początku zdania) wokalizował się w i, np. *jьgrati > igrać, *jьskra > iskra, *jměti > imieć, *jьdǫ > idę.
- kiedy wyraz poprzedzający grupę jь– kończył się na samogłoskę, wtedy grupa ta zanikała, np. grać, skra, mieć
- kiedy grupa ta występowała po przedrostku zakończonym na samogłoskę, to zamieniana była w jotę, np. *vьjǫ > wiję[121].
Formy iska, igra, igła mogły być początkowo przeważnie południowopolskie, a formy skra, mam – przeważnie północnopolskie, gdzie mogły przechodzić np. z jgrać na grać[32][76]. W śląszczyźnie grupa jь– zwokalizowała się regularnie, np. *jьgъla przeszło w jegła (zamiast w jigła > igła)[32], podobnie w etnolekcie kaszubskim[45].
Wyjątkowy w tej materii jest język rosyjski, w którym jery w pozycji przed j mogły być traktowane jak zwyczajne jery, tzn. przechodzić w /e/ i /o/ w pozycji mocnej i zanikać w pozycji słabej. Jeśli sylaba z jerem była akcentowana, jer stawał się mocny[126], np. *šьja[47] / *šija przeszło w ше́я (szeja)[126], a *mъjǫ[47] / myjǫ[126] przeszło w мо́ю (moju). Głoska reprezentowana przez słaby jer nieakcentowany zanikła, np. *pьjǫ przeszło w пью́ (pju). Prasłowiańskie *moldъjь w rosyjskim przekształciło się w молодо́й (mołodoj). W związku z redukcjami samogłosek, w sylabach nieakcentowanych dawne samogłoski jerowe w pozycji przed j są traktowane współcześnie jak i, y, np. *dobrъjь przeszło w до́брый (dobryj)[126].
Zdarzają się także pewne nieregularności. Przykładowo ros. взаи́мный (wzaimnyj), pol. wzajemny, czes. vzájemný (od wyrażenia w zajem, psł. *zajьmъ)[127]. Porównaj też dopełniacz l. mn. jajec, czeski vajec, ukraiński яєць (jajec′), ale rosyjski яиц (jaic)[128].
| prasłowiański | polski | czeski | słowacki | rosyjski | ukraiński | serbsko-chorwacki |
|---|---|---|---|---|---|---|
| *jьgъla | igła | jehla | ihla | игла (igła) | голка (hołka) | igla |
| *jьskra | iskra | jiskra | iskra | искра (iskra) | іскра (iskra) | iskra |
| *kostь – *kostьjь | kość – kości
(dop. l. mn.) |
kost – kostí | kosť – kostí | кость – костей (kost´ – kostiej) | кість – костей (kist´ – kostej) | kost – kosti / kostiju |
| *pьjǫ – *pьji | piję – pij | piji, piju – pij | pijem – pi | пью – пей (p´ju – piej) | п'ю – пий (pju – pyj) | pijem – pij |
| *malъjь | mały | malý | malý | малый (małyj) | малий (małyj) | mali |
| *moldъjь | młody | mladý | mladý | молодой (mołodoj) | молодий (mołodyj) | mladi |
Sylabotwórcze sonoranty (sonanty) *r̥, *l̥ (a także *m̥, *n̥) odziedziczone z języka praindoeuropejskiego zostały w języku prasłowiańskim zastąpione przez grupę samogłoska-sonorant, w której spółgłoska (sonorant) przestała pełnić rolę ośrodka sylaby[129]. Taką dodaną anaptyktyczną samogłoską było krótkie ŭ bądź ĭ[129][130]. W późnym okresie języka prasłowiańskiego na obszarze kształtujących się języków południowosłowiańskich[131] i zachodniosłowiańskich grupy ŭr, ŭl, ĭr, ĭl[132] przekształciły się na powrót w sylabotwórcze sonoranty[131], które mogły być twarde (r̥, l̥) bądź miękkie (ŕ̥, ľ̥)[132].
W języku staro-cerkiewno-słowiańskim spółgłoski r, l o charakterze zgłoskotwórczym (sonanty) były zapisywane ze znakiem jeru następującym po spółgłosce: rъ, rь, lъ, lь[43][133], a zatem identycznie jak zwyczajne połączenia tych spółgłosek z samogłoskami jerowymi[134]. Takie umieszczenie litery jerowej po spółgłosce do oznaczania sylabotwórczych r i l było rodzajem ortograficznej konwencji[131].
W przypadku tych pierwotnych połączeń spółgłosek płynnych (r, l) z jerami: rъ, rь, lъ, lь można wyróżnić trzy główne tendencje: zanik jerów i utworzenie sylabotwórczej spółgłoski płynnej (języki południowosłowiańskie, słowacki), zanik jerów słabych i wokalizacja mocnych zgodna z prawem Havlíka (języki zachodniosłowiańskie) oraz traktowanie jerów jako mocne niezależnie od pozycji (języki wschodniosłowiańskie)[135]. W efekcie w słowackim i częściowo w południowosłowiańskich językach słowa zawierające pierwotnie połączenia jerowe (niezgłoskotwórcze) stały się na ogół zgłoskotwórcze, zlewając się tym samym z tymi pierwotnie zgłoskotwórczymi[133]. W wielu słowiańskich językach nie tworzono jednak sylabicznego l̥. Serbsko-chorwacki zamiast sylabicznego l̥ ma samogłoskę u, a w słoweńskim i macedońskim obok l stoi samogłoska[136]. Język bułgarski w sąsiedztwie spółgłoski płynnej ma ъ. W języku czeskim jery słabe zanikły, ale spółgłoska płynna w sąsiedztwie dwóch spółgłosek jest współcześnie sylabiczna[135].
| Przekształcenia dawnych sylabicznych sonorantów w językach słowiańskich | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| prasłowiański[47] | scs | polski | czeski | słowacki | rosyjski | ukraiński | serbsko-chorwacki | słoweński | bułgarski |
| *vľ̥kъ (*vьlkъ) | vlьkъ | wilk | vlk | vlk | волк (wołk) | вовк (wowk) | vuk (vȗk) | volk (vȏlk) | вълк (wyłk) |
| *vŕ̥ba (*vьrba) | vrьbije |
wierzba | vrba | vŕba | верба (wierba) | верба (werba) | vrba (vŕba) | vrba (vŕba) | върба (wyrba) |
| *gr̥stь (*gъrstь) | grъstь | garść | hrst | hrsť | горсть (gorst´) | горстка (horstka) | grst (gȓst) | grst (gȓst) | гръст (gryst) |
| *dl̥gъ (*dъlgъ) | dlъgъ | dług | dluh | dlh | долг (dołg) | довг (dowh) | dug (dȗg) | dolg (dȏlg) | дълг (dyłg) |
| Przekształcenia dawnych połączeń spółgłosek płynnych z jerami: rъ, rь, lъ, lь[133] | |||||||||
| *slьza | slьza | łza | slza | slza | слеза (sleza) | сльоза (sloza) | suza (sȕza) | solza (sôlza) | сълза (syłza) |
| *krъvь (biernik) | krъvь | krew | krev | krv | кровь (krow´) | кров (krow) | krv (kȓv) | kri (krȋ) | кръв (kryw) |
Sonanty nosowe *m̥, *n̥ zachowywały się w różny sposób, w dużej mierze po utworzeniu grupy samogłoska-sonorant przeszły w samogłoski nosowe[137]. Po ponownym pojawieniu się sylab zamkniętych (zniesieniu prawa sylaby otwartej) w wyniku zaniku jerów, samogłoski nosowe zaczęły tracić swoją nosowość[92]. Zachowała się ona jedynie na niektórych obszarach słowiańszczyzny, m.in. w językach lechickich[138], do których należy język polski.
W okresie rozpadu językowej wspólnoty Słowian (X–XI w.), zwłaszcza w jej bardziej północnej części, wykształciło się tzw. prawo korelacji miękkości[72][139]. Polegało ono na tym, że samogłoski przednie, w tym także jer przedni, powodowały zmiękczenie (palatalizację) poprzedzającej spółgłoski[uwaga 29]. W największym stopniu zjawisko to rozwinęło się w języku rosyjskim, gdzie większość spółgłosek można uszeregować w fonemiczne opozycyjne pary twarda-miękka. Oba jery w językach wschodniosłowiańskich pozostały odrębne[139].
W językach zachodniosłowiańskich takich jak polski i czeski jery mocne, zarówno tylne, jak i przednie, dały głoskę /e/. W języku polskim palatalizacja spółgłosek przed samogłoskami przednimi utrzymała się w większym stopniu niż w języku czeskim, gdzie w większości przypadków jej nie ma (jedynie w *t, *d, *n i tylko przed *ě oraz *i)[139]. Palatalizowane kontynuanty *t, *d, *s, *z, *n, w przeciwieństwie do tych w językach wschodniosłowiańskich, nie są po prostu zmiękczonymi odpowiednikami tych zębowych i dziąsłowych spółgłosek. Mają one odmienne miejsce artykulacji (zadziąsłowe, podniebienne) – powstały tym samym zupełnie nowe fonemy spółgłoskowe: w polszczyźnie (w XIII w.)[141] ć, dź, ś, ź, ń; w czeskim: ť, ď, ň. Co więcej, w polszczyźnie stoją one w opozycji do niepalatalizowanych cz, dż, sz, ż[139][uwaga 30][uwaga 31].
W językach południowosłowiańskich zjawiska te właściwie nie występują. Jery miały tendencję do zlewania się zanim zanikły, występując na pozycjach słabych. W serbsko-chorwackim obecne są co prawda palatalne ć, đ, lj, nj, ale nie pochodzą one z palatalizacji przed samogłoskami przednimi a z prasłowiańskich grup *tj, *dj, *lj, *nj. W bułgarskim jery się nie zlały, przekształciły się w dwie różne głoski, ale nie występuje palatalizacja spółgłosek przed dawnymi jerami przednimi[139].
Nazwa zredukowanych samogłosek jerowych oraz ich znaki pochodzą z alfabetu języka staro-cerkiewno-słowiańskiego[9]. Współcześnie znaki te występują w niektórych językach słowiańskich zapisywanych cyrylicą. W języku rosyjskim litera reprezentująca jer miękki ь (мягкий знак) wskazuje, że poprzedzającą go spółgłoska jest miękka (palatalna)[148]. W transkrypcji reprezentuje się ją poprzez znak zmiękczenia ´[149], np. соль (sol´). Znak ten może oddzielać takie samogłoski jak я, е, ё, ю, и od poprzedzającej spółgłoski, np. семья[74]. Zapisywany jest także w niektórych słowach pochodzenia obcego, np. барьер, серьёзный, батальон[74]. Może ponadto przyporządkowywać pewne wyrazy do odpowiedniego paradygmatu deklinacyjnego czy wskazywać na określoną formę, np. мышь, ходишь (czasownik w 2 os. l. poj.)[145].
Z kolei znak twardy ъ (твёрдый знак) oddziela przedrostki zakończone na spółgłoskę od rdzenia rozpoczynającego się od samogłoski (zwykle я, е, ё, ю), np. въезд – wjazd. Pojawia się także w wyrazach złożonych z liczebnikami, np. трёхъязычный, i w niektórych wyrazach pochodzenia obcego, np. объект[74]. Przy transkrypcji jest pomijany[149]. Podobne funkcje pełnią te litery w języku białoruskim[150].
W języku ukraińskim występuje tylko miękki znak (м'який знак) zapisywany po spółgłoskach do oznaczania ich miękkości, np. бiль, купець. Dla oznaczania spółgłoski twardej przed jotowanymi я, ю, є, ï używa się apostrofu, np. м'ясо, кар'єра[151].
W języku bułgarskim jer mały ь (ер малък) służy do wskazywania, że poprzedzająca spółgłoska w pozycji przed o jest zmiękczona, np. асансьор[152]. Jer wielki ъ (ер голям) jest natomiast reprezentowany przez dźwięk określany jako /ɤ/, /ɐ/[153] lub /ə/[73], np. път. Ponadto w mowie codziennej zachodzi pewien stopień redukcji samogłosek. Samogłoska a może w nieakcentowanej pozycji przejść w dźwięk reprezentowany przez literę ъ, np. słowo масата jest wymawiane jak масътъ[152].
- pol. dym
- pol. cztery
- pol. brać – biorę
- pol. rzecz – rzekę (czasownik)
- pol. książę, ksiądz
- pol. kocioł
- Pierwszy okres języka prasłowiańskiego w literaturze zagranicznej bywa nazywany: ang. Proto-Slavic[23], Early Common Slavic[18], niem. Urslawisch, fr. proto-slave, ros. праславянский язык. Drugi okres bywa nazywany: ang. Common Slavic[23], Late Common Slavic[18], niem. Gemeinslawisch, fr. slave commun, ros. общеславянский язык. Niektórzy autorzy nie stosują jednak takiego rozróżnienia[23].
- W prawie Havlíka odnoszącym się do sąsiedztwa jerów można odnaleźć pewne cechy wspólne z zasadami funkcjonowania e muet w języku francuskim[33].
- W drodze wyjątku słabe jery z nagłosowej (pierwszej) sylaby w języku połabskim stawały się jerami mocnymi, jeśli padał na nią akcent lub mieściła się ona bezpośrednio przed sylabą akcentowaną, np. kåtü < psł. *kъto (pol. kto)[39].
- Choć głoska l jest współcześnie fonetycznie twarda[48], do XV–XVI w. była wymawiana w sposób zmiękczony (ľen). Natomiast prasłowiańskie *l przeszło w języku polskim w ł (wymawiane niegdyś najczęściej jako spółgłoska przedniojęzykowo-zębowa)[49]. Zatem mimo że współcześnie tego nie słychać, pod wpływem dawnego jeru przedniego spółgłoska l w wyrazie len została zmiękczona.
- Forma przestarzała; obecnie formą standardową jest ржавчина.
- Niegdyś spółgłoska ł wymawiana była jako spółgłoska przedniojęzykowo-zębowa /ɫ/ (ł sceniczne). W związku z wałczeniem obecnie wymawia się ją jako /w/ (u̯ – u niezgłoskotwórcze), a taka artykulacja tej głoski wymaga tylnego położenia języka. Dlatego poprzedzająca samogłoska przednia przeszła w samogłoskę szeregu tylnego o i stąd formy osioł i kozioł. W przypadku wyrazów dzionek, wioska samogłoska o pojawiła się w nich na zasadzie analogii do form z przegłosem[58].
- prasłowiańskie *kozьlъ przeszło w staropolskim w kozieł z ruchomym e
- por. Sjem niewieści
- do dziś forma Suwałk jest jedyną normatywną dla dopełniacza nazwy Suwałki
- Na ogół jednak nie ma w czeskim wzdłużenia zastępczego przed bezdźwięcznymi obstruentami, np. prasłowiański *kòšь z akutem przeszedł w koš (z krótką samogłoską)[104].
- We współczesnym bułgarskim, macedońskim i w językach wschodniosłowiańskich również można odnaleźć taką opozycję, jednak nie ma ona związku ze wzdłużeniem zastępczym, a objawia się różnicą w położeniu akcentu. Porównaj rosyjskie: коро́ль (korólʹ), поро́г (poróg), го́род (górod); bułgarskie: кра́лят (králjat), пра́гът (prágyt), градъ́т (gradýt) (gdzie –ът/–ят są dodanymi rodzajnikami)[119].
- przymiotniki w odmianie zaimkowej (typu gotowy, zdrowy) powstawały wskutek syntetyzacji formy rzeczownikowej przymiotnika w mianowniku l. poj. r. męskiego, np. *malъ (odpowiednik współczesnych form gotów, zdrów) i zaimka anaforycznego w mianowniku l. poj. r. męskiego *–jь, tworząc np. *malъjь – mały[121].
- Do XV–XVI w. były to spółgłoski miękkie[142]. Obecnie głoski reprezentowane przez znaki: cz, dż, sz, ż, a także dz, c, l, pomimo swojej twardości we współczesnej polszczyźnie, zaliczane są do funkcjonalnie miękkich – w systemie morfologicznym funkcjonują jako miękkie. Stąd wynikają oboczności typu: spał – spali[48], mucha – musze, rogal – rożek[143].
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
