Jasnota gajowiec

Jasnota gajowiec^[4], gajowiec żółty^[5], rzadziej zwany też ziejcem^[6] (Lamium galeobdolon (L.) L.) – gatunek rośliny wieloletniej z rodziny jasnotowatych. W zależności od ujęcia systematycznego zaliczany jest do rodzaju jasnota Lamium lub wyodrębniany jest do osobnego rodzaju gajowiec Lamiastrum lub Galeobdolon. Występuje w lasach liściastych w Europie i Azji. W Polsce jest rośliną szeroko rozpowszechnioną.

Jasnota gajowiec

Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	jasnotowce
Rodzina	jasnotowate
Rodzaj	jasnota
Gatunek	jasnota gajowiec
Nazwa systematyczna
Lamium galeobdolon (L.) L. Amoen. Acad. 4: 485 (1759)[3]
Synonimy
Galeobdolon galeobdolon (L.) H.Karst. Galeopsis galeobdolon L. Lamiastrum galeobdolon (L.) Ehrend. & Polatschek Leonurus galeobdolon (L.) Scop. Pollichia galeobdolon (L.) Schrank[3]

Pokrój w czasie kwitnienia

Kwiat

Rozmieszczenie geograficzne

Występuje w Europie i Azji. Północna granica jego zasięgu biegnie przez środek Anglii, północną Szwecję, Estonię, wschodnia przez Ural, środkową Rosję i Kaukaz, południowa przez środek Hiszpanii i dalej wzdłuż Morza Śródziemnego^[7]. Na wschodzie sięga po zachodnią Syberię i Iran^[3].

W Polsce występuje pospolicie na całym niżu i w górach^[8].

Morfologia

Pokrój

Roślina zielna z gałęzistym kłączem i płożącymi się rozłogami, z łodygami kwiatonośnymi wzniesionymi lub podnoszącymi się^[9], osiągającymi zwykle do 45 cm wysokości^[10], oraz z płonnymi łodygami ścielącymi się po powierzchni i zakorzeniającymi się w węzłach^[9]. Łodygi są czterokanciaste, słabo owłosione^[11].

Liście

Naprzeciwległe, długoogonkowe, ale wyższe liście niemal siedzące^[11]. Blaszki sercowatojajowate, zaostrzone, grubo i nierówno piłkowane, krótko owłosione. Z górnej strony ciemnozielone, często z białymi plamami^[9].

Kwiaty

Grzbieciste, wyrastają zwykle po 6 (rzadziej do 10) w nibyokółkach w kątach górnych liści^[9][11]. Kielich ma lancetowate ząbki, żółtego koloru. Korona z prawie prostą rurką, zrosłopłatkowa, wyraźnie dwuwargowa. Dolna warga ma trzy wyraźne klapki i wewnątrz brunatną plamę, górna warga ma długie włoski. Pręciki dwusilne^[11], z żółtymi i nagimi pylnikami dojrzewają równocześnie ze słupkiem. Przy podstawie zalążni znajduje się pierścieniowaty miodnik^[11].

Owoce

Z każdego kwiatu powstają cztery ucięte na szczycie, czarne rozłupki^[9], otoczone trwałym kielichem.

Biologia i ekologia

Bylina, chamefit niezdrewniały. Kwitnie od kwietnia do czerwca^[10]. Tylko duże gatunki trzmieli, o długim aparacie gębowym mogą się do niego dostać, przy okazji dokonując zapylenia krzyżowego. Mniejsze trzmiele i pszczoły, aby dostać się do nektaru, nadgryzają rurkę korony^[7], nie dokonując przy tym zapylenia. Nasiona rozsiewane są przez wiatr i wabione przez elajosom mrówki (myrmekochoria)^[9].

Wymaga gleb żyznych i nieco wilgotnych^[9], tworzących się zwykle na słabo zakwaszonych glinach lub na piaskach gliniastych^[11]. Rośnie w lasach liściastych i zaroślach^[9][10]. W górach występuje aż po piętro kosodrzewiny^[11]. Gatunek charakterystyczny dla O. Fagetalia^[12].

Systematyka

Pozycja systematyczna

Nazwa Galeobdolon zaproponowana została dla rodzaju obejmującego gajowca żółtego po raz pierwszy przez Johanna Jakoba Dilleniusa w 1719, tj. należy ona do tzw. nomenklatury przedlinneuszowskiej – nie powinna być uznawana jako ważna zgodnie z międzynarodowym kodeksem nomenklatury botanicznej. Po publikacji przez Karola Linneusza Species Plantarum (1753) oficjalna nazwa dla rodzaju – Lamiastrum Heister ex Fabricius opublikowana została w 1759. Zważywszy na chronologię wydarzeń nazwa Galeobdolon należy do zbędnych (nomen superfluum), a Lamiastrum powinno być nazwą ważną. W praktyce obie nazwy są często stosowane przez różnych autorów kwalifikujących gatunek gajowca żółtego w samodzielnym, odrębnym rodzaju. Alternatywą do takiego ujęcia systematycznego jest włączanie tego gatunku do rodzaju jasnota Lamium^[13].

Argumenty za wydzieleniem gatunku w osobnym rodzaju dotyczą głównie istotnych różnic morfologicznych między Lamiastrum/Galeobdolon a rodzajem Lamium. Należą do nich: żółty kolor korony gajowca, podczas gdy jasnoty (w wąskim ujęciu) mają korony białe, różowe lub fioletowe; dolna warga korony składa się z trzech podobnych wielkością łatek u gajowca i dużej łatki środkowej oraz małych lub całkiem zredukowanych łatek bocznych u jasnoty; łatki korony gajowca są podługowate do trójkątnych, podczas gdy u jasnot łatka środkowa jest sercowata lub szerokojajowata. Znaczenie różnic morfologicznych między tymi dwoma rodzajami wzmacnia to, że są one istotniejsze od różnic diagnostycznych między wschodnioazjatyckim rodzajem Matsumurella a gajowcem, sprowadzających się do kształtu łatek bocznych korony (zaokrąglonych u gajowca i zaostrzonych u Matsumurella)^[13].

Analizy molekularne zarówno nad plastydowym DNA, jak i DNA jądrowym, wskazują jednak na bardzo bliskie pokrewieństwo Lamiastrum/Galeobdolon i Lamium i ich autorzy skłaniają się w efekcie do łączenia ich jako jeden rodzaj Lamium. Bliskie pokrewieństwo nie oznacza jednak zagnieżdżenia Lamiastrum/Galeobdolon w obrębie kladu Lamium (co rozstrzygałoby definitywnie problem) – gajowiec zajmuje pozycję bliską, ale siostrzaną względem Lamium. Autorzy i bazy taksonomiczne kładące nacisk na wnioski z badań molekularnych w efekcie zaliczają gajowca do rodzaju Lamium^[13][14][3], a autorzy preferujący ujęcia tradycyjne raczej wyróżniają go jako osobny rodzaj (Lamiastrum^[10] lub Galeobdolon^[5]).

Zmienność

W obrębie gatunku wyróżniane są cztery podgatunki^[3][13], które bywają też podnoszone do rangi odrębnych gatunków^[15]. Badania molekularnie nie uzasadniają nadawania tym taksonom rangi gatunkowej – są bardzo blisko spokrewnione^[13].

• Lamium galeobdolon subsp. galeobdolon – kwiaty zebrane po 2–8 w nibyokółkach, środkowe podsadki szerokosercowate i głęboko karbowane. Liście łodygowe przeważnie plamiste, łodygi kwiatowe wyraźnie kanciaste, owłosione tylko u nasady na kantach. Wysokość 15–40 cm. W Polsce pospolity^[10].
• Lamium galeobdolon subsp. argentatum (Smejkal) J.Duvign. – w Polsce uprawiany jako roślina okrywowa zwłaszcza na cmentarzach^[15].
• Lamium galeobdolon subsp. flavidum (F.Herm.) Á.Löve & D.Löve
• Lamium galeobdolon subsp. montanum (Pers.) Hayek – kwiaty zebrane po 9–20 w nibyokółkach, środkowe podsadki wąskolancetowate i ząbkowane. Pędy gęsto owłosione i w nasadzie słabo kanciaste, zimą usychające. Wysokość 30–80 cm. Takson w Polsce rzadki^[10].

Zastosowanie

Rośliny tego gatunku są uprawiane jako ozdobne, szczególnie jako okrywowe, nadają się też na rabaty. Najlepiej rosną w półcieniu pod drzewami, na żyznej i próchnicznej glebie. Tworzą zwarte kobierce, są ekspansywne, za pomocą kłączy i rozłogów rozrastają się i mogą zagłuszać inne rośliny, dlatego też najlepiej jest oddzielać ten gatunek od innych roślin obrzeżami wkopanymi w ziemię^[4]. W uprawie istnieje wiele kultywarów, np. 'Florentinum' o liściach ze srebrzystymi plamami, 'Hermann’s Pride' o wąskich liściach ze srebrnymi smugami i plamami^[4]. Rośliny te rozmnaża się łatwo poprzez podział kłącza, można też przez wysiew nasion wprost do gruntu (wczesną wiosną).