Jan Januszowski

Jan Januszowski (do 1588 Jan Łazarzowic), inne formy nazwiska: Ianussowic, Ianussowski, pseudonim Jan Podworzewski herbu Kłośnik (ur. 1550 w Krakowie, zm. 30 listopada 1613) – sekretarz królewski Stefana Batorego^[1] i Zygmunta Augusta, poseł króla Stefana Batorego, drukarz, tłumacz, pisarz duchowny, właściciel Drukarni Łazarzowej (w latach 1577–1603), architypograf królewski i kościelny, współtwórca drukarni Akademii Zamojskiej, wydawca dzieł literackich, naukowych i muzycznych, projektodawca polskiej ortografii^[2].

Jan Januszowski

Jan Łazarzowic

Data i miejsce urodzenia	1550 Kraków
Data śmierci	30 listopada 1613
Zawód, zajęcie	drukarz, tłumacz, pisarz
Rodzice	Łazarz Andrysowicz

Strona tytułowa pierwszego wydania Biblii Wujka

Życiorys

Był synem drukarza krakowskiego Łazarza Andrysowicza, który wraz z żoną Barbarą Wietorową^[3][4] prowadził jej rodzinną tłocznię odziedziczoną z pierwszego małżeństwa (oficyna Wietora)^[5][6].

Studiował na wydziale sztuk wyzwolonych Akademii Krakowskiej, a następnie, w latach 1575–1576, studiował prawo w Padwie^[4]. Znał kilka języków^[7][8]. Po powrocie do kraju pracował w magnackiej siedzibie Mikołaja Firleja, a następnie w kancelariach królów i był sekretarzem Zygmunta Augusta i Stefana Batorego^[9]. W 1577 roku po śmierci ojca przejął Drukarnię Łazarzową^[6] znajdująca się przy ulicy Gołębiej i zajął się jej rozwijaniem^[4]. Jan zaczął wprowadzać reformy i ulepszenia. Wzorował się na oficynach zagranicznych i na drukarzach m.in. na Aldo Manucjuszu, rodzinie Estienne’ów i Plantina. Nie stosował ilustracji drzeworytu, próbował za to miedziorytu. Wprowadził duże, ozdobne inicjały. Podjął drugą po Wietorze próbę stworzenia czcionki narodowej – antykwy i kursywy^[10] oraz ustalenia ortografii polskiej^[11]. Stworzył wzory nowych czcionek, prostych i ukośnych, dostosowanych do wymagań fonetyki i pisowni języka polskiego. Usiłował wprowadzić oryginalną, polską czcionkę^[12]. Wydał projekt nowej ortografii polskiej, Nowy Karakter Polski z Drukarni Łazarzowe i Ortografia Polska:Jana Kochanowskiego, Łukasza Górnickiego i Jana Januszowskiego (1594)^[12][13][14].

W roku 1578, 28 lipca, Januszowski otrzymał przywilej królewski do drukowania statutów i konstytucji sejmowych (serwitoriat królewski), otrzymując monopol na drukowanie wszystkich pism urzędowych wychodzących z kancelarii królewskiej^[3][4]. W 1588 został nobilitowany przez króla Zygmunta III, przyjął nazwisko Jan Januszowski^[12] i otrzymał w 1590 roku tytuł architypografa królewskiego i kościelnego^[3][4][6]. W 1589 roku uzyskał przywilej władz kościelnych na druk ksiąg liturgicznych^[4]. W latach 1594–1597 współpracował przy zakładaniu drukarni w Zamościu^[15]. Wydał ok. 400 tytułów, w tym prawie wszystkie dzieła Jana Kochanowskiego^[10][16], utwory A. Frycza Modrzewskiego, S. Orzechowskiego i literaturę sowizdrzalską. Próbował także własnej twórczości (Nauka umierania chrześcijańskiego, Cenzor obyczajów), naśladującej teksty o wyraźnie moralistycznej tendencji. Wydał w 1599 Biblię w przekładzie Jakuba Wujka^{[3][17][18][19]}.

W listopadzie 1601 roku, podczas zarazy panującej w Krakowie, umarła mu żona i pięcioro dzieci^[4][20][15]. Tegoż roku przyjął święcenia kapłańskie - obowiązki duszpasterskie łączył z pracą naukową z zakresu prawa, teologii i polityki^[21]. W 1604 został archidiakonem sądeckim, a w 1607 r. otrzymał plebanię w mieście królewskim Solcu^[4]. Drukarnię wydzierżawił Bazylemu Skalskiemu, a następnie Maciejowi Jędrzejowczykowi^[20], który po śmierci właściciela przejął Oficynę Łazarzową, wykupując ją od pozostałych synów Januszowskiego^[15].

• 
  Statuta prawa i konstytucje koronne 1600
• 
  Nowy karakter polski 1594
• 
  Wywód J. Januszowskiego i obmowa 1602
• 
  Nauka umierania chrześcijanskiego 1619
• 
  Wzór Rzeczypospolitej rządnej 1613

Twórczość

Ważniejsze utwory

• Kwiat rajski albo rożanka, Kraków 1580
• Sion pochylony^[22], Kraków 1587, drukarnia Łazarzowa
• Zwierciadło królewskie, powst. ok. 1588 (choć ma datę 1606), wyd. kryt. B. Ulanowski „Sześć broszur politycznych z XVI i początku XVII stulecia”, Kraków 1921, BPP nr 76 (przeróbka utworu Mikołaja Kossobudzkiego pt. De administranda Republica... commentarius, 1583-1585)
• Wróżki, Kraków 1589, drukarnia Łazarzowa
• Nowy karakter polski, Kraków 1594, drukarnia Łazarzowa (tu również rozprawki J. Kochanowskiego i Ł. Górnickiego o ortografii), wyd. następne: 1597; przedruk homogr. R. Löwenfeld, Poznań 1882; fragmenty przedr. W. Taszycki Wybór tekstów staropolskich XVI-XVIII wieku, Lwów 1928, wyd. 2 Warszawa 1955; fragm. wstępu przedr. W. Taszycki Obrońcy języka polskiego. Wiek XV-XVIII, Wrocław 1953, Biblioteka Narodowa, seria I, nr 146
• Statuta, prawa i konstytucje, Kraków 1600, drukarnia Łazarzowa
• Wywód... i obmowa ze strony statutów koronnych, Kraków 1602, drukarnia Łazarzowa; wyd. krytyczne B. Ulanowski, Kraków 1920, BPP nr 75
• Nauka umierania chrześcijańskiego^[23], Kraków 1604, drukarnia Łazarzowa, drukarz B. Skalski; wyd. następne: Kraków 1608, Kraków 1612, Kraków 1615 (mylnie datowane: 1515), Kraków 1619, Kraków 1675, Wilno 1695
• Cenzor obyczajów niektórych potocznych, Kraków 1607, drukarnia Łazarzowa; wyd. następne w przeróbce (przypisywanej S. Starowolskiemu) pt. Poprawa niektórych obyczajów polskich potocznych, Kraków 1625 (2 odbitki); wyd. następne: Kraków 1628
• Wzór rzeczypospolitej rządnej do ciała człowieczego przystosowany^[24], Kraków 1613, drukarnia M. Lob; fragm. przedrukował A. Rembowski Niwa 1876; Pisma t. 1, Warszawa 1901

Przekłady

• S. Sokołowski Szafarz abo o pohamowaniu utrat niepotrzebnych dialog^[25], Kraków 1589, drukarnia Łazarzowa (przekł. z łaciny)
• S. Sokołowski Poseł wielki o wcieleniu Syna Bożego^[26], Kraków 1590, drukarnia Łazarzowa (przekł. z łaciny)
• S. Orzechowski Oksza... na Turka^[27] (tzw. Turcyki), Kraków 1590, drukarnia Łazarzowa (przekł. z łaciny); wyd. następne: wyd. K. J. Turowski pt. „Mowy S. Orzechowskiego”, Sanok 1855, Biblioteka Polska, zeszyt 1-2; fragmenty przedr. K. Mecherzyński Historia wymowy w Polsce, t. 1, Kraków 1856, s. 421 nn. (przekł. z łaciny)
• Germanik Malaspina O lidze oracja, Kraków 1596, drukarnia Łazarzowa (przekł. z łaciny); dedykację przedr. W. Taszycki Wybór tekstów staropolskich XVI-XVIII wieku, Lwów 1928, wyd. 2 Warszawa 1955
• J. Bessarion Rzecz o pochodzeniu Ducha św., Kraków 1605, drukarnia Łazarzowa (przekł. z łaciny); przedmowę do czytelnika przedr. W. Taszycki Wybór tekstów staropolskich XVI-XVIII wieku, Lwów 1928, wyd. 2 Warszawa 1955
• S. Orzechowski Fidelis subditus albo o stanie królewskim (przekład powstał w 1606, prawdopodobnie na podst. tekstu łacińskiego, pośredniego między redakcją z 1543 a 1548), wyd. B. Ulanowski „Sześć broszur politycznych z XVI i początku XVII stulecia”, Kraków 1921, BPP nr 76
• Plutarch Theseus athenieński i Numa rzymski, dwaj królowie wielcy, Kraków 1613, drukarnia M. Lob (ustęp z Żywotów...)

Prace edytorskie

• Jan Kochanowski (wyd. zbiorowe pism J. Kochanowskiego), Kraków 1585-1586, drukarnia Łazarzowa (tu dedykacja i przedmowa J. Januszowskiego; przedr. przy J. Kochanowski Dzieła wszystkie. Wydanie pomnikowe, t. 2, Warszawa 1884; W. Taszycki Wybór tekstów staropolskich XVI-XVIII wieku, Lwów 1928)
• J. Kochanowski Wróżki, Kraków 1587, drukarnia Łazarzowa (z przedmową)
• J. Kochanowski O Czechu i Lechu historia naganiona, Kraków 1589, drukarnia Łazarzowa (przedmowę wydawcy przedr. J. Przyborowski Wiadomość o życiu i pismach J. Kochanowskiego, Poznań 1857, s. 146–148)
• J. Kochanowski Fragmenta albo pozostałe pisma, Kraków 1590, drukarnia Łazarzowa (z przedmową)
• J. Górski Rada Pańska, Kraków 1597 (przekł. utworu F. F. Cerioli; fragm. dedykacji przedr. W. Taszycki Obrońcy języka polskiego. Wiek XV-XVIII, Wrocław 1953, Biblioteka Narodowa, seria I, nr 146)
• J. Głuchowski Ikones książąt i królów polskich... Do tego są przyłożone wiersze łacińskie Jana Janicjusza poety, Kraków 1605 (według L. Ćwiklińskiego 1606), drukarnia Łazarzowa; fragm. przedmowy wydawcy przytacza Estreicher XVII, 192-193

Listy i materiały

• Do J. Zamoyskiego, Kraków, 1 września 1598; Chmielnik, 23 stycznia 1602; wyd. W. A. Maciejowski Piśmiennictwo polskie, t. 3 dod., Warszawa 1852, s. 217–219; list z 1598 wyd. również T. Wierzbowski z podobizną autografu: Materiały do dziejów piśmiennictwa polskiego, t. 1, Warszawa 1900, s. 318; J. Ptaśnik „Cracovia impressorum XV et XVI saeculorum”, Lwów 1922, Monumenta Poloniae Typographica, t. 1, s. 397
• Dokument dot. studiów w Padwie w 1575, wyd. S. Windakiewicz „Materiały do historii Polaków w Padwie”, Archiwum do Dziejów Literatury i Oświaty w Polsce, t. 7 (1892), s. 176 i odb., Kraków 1891
• Dokumenty różne z lat 1576–1593 (m.in. kwity pieniężne i zastawne, przywileje, kontrakty), wyd. J. Ptaśnik „Cracovia impressorum XV et XVI saeculorum”, Lwów 1922, Monumenta Poloniae Typographica, t. 1
• 3 dokumenty (przywilej królewski na druk dzieł, Lwów, 28 lipca 1578; kwit pieniężny, Kraków, 9 września 1586; akt nobilitacji, Kraków, 24 stycznia 1588), wyd. T. Wierzbowski Materiały do dziejów piśmiennictwa polskiego, t. 1-2, Warszawa 1900-1904; J. Ptaśnik „Cracovia impressorum XV et XVI saeculorum”, Lwów 1922, Monumenta Poloniae Typographica, t. 1
• Przywilej Stefana Batorego na druk ksiąg kościelnych, Kraków, 29 maja 1583, wyd. A. Pawiński „Akta metryki Koronnej... z czasów Stefana Batorego 1576-1586”, Źródła Dziejowe, t. 11 (1882), s. 258; T. Wierzbowski Materiały do dziejów piśmiennictwa polskiego, t. 1, Warszawa 1900, s. 248–249; J. Ptaśnik „Cracovia impressorum XV et XVI saeculorum”, Lwów 1922, Monumenta Poloniae Typographica, t. 1, s. 361
• Przywilej Zygmunta III na drukowanie ksiąg kościelnych, Warszawa, 18 kwietnia 1590, wyd. B. Łuszczyński „Dokumenta z archiwum aktów grodzkich i ziemskich b. województwa krakowskiego”, Dodatek Miesięczny do Gazety Lwowskiej 1872, t. 2, s. 123–124

Utwór o autorstwie niepewnym

• Paradoxa Koronne publice i privatim potrzebne szlachcicowi polskiemu, powst. 1603, wyd. A. Bielowski, Kraków 1853 (broszura polityczna; według Estreichera XXIX, 201, jest ono prawdopodobnie dziełem J. Januszowskiego, wydanym później pt. Cenzor obyczajów. G. Korbut natomiast podawał jako przypuszczalnego autora Adama Czarnkowskiego, generała wielkopolskiego, zm. 1628; A. Brückner – Januszowskiego)

Przypisy

1. Leszek Kieniewicz, Sekretariat Stefana Batorego. Zbiorowość i kariery sekretarzy królewskich, w: Studia staropolskie, t. IV, Warszawa 1986, s. 63.
2. Bieńkowska 2005 ↓, s. 327.
3. Birkenmajer 1971 ↓, s. 1047–1050.
4. Burek 2000 ↓, s. 337.
5. Szyndler 1982 ↓, s. 106.
6. Ożarzewski 1965 ↓, s. 72.
7. Szelińska 1974 ↓, s. 22.
8. Szwejkowska 1975 ↓, s. 108.
9. Golka 1957 ↓, s. 111.
10. Ożarzewski 1965 ↓, s. 73.
11. Szwejkowska 1975 ↓, s. 109.
12. Muszkowski 1951 ↓, s. 118.
13. Golka 1957 ↓, s. 112.
14. Szelińska 1974 ↓, s. 23.
15. Szwejkowska 1975 ↓, s. 111.
16. Szwejkowska 1975 ↓, s. 110.
17. Szelińska 1974 ↓, s. 24.
18. Stare druki (XVI – XVIII w.) w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej KUL, www.kul.lublin.pl, [dostęp 2009-05-05].
19. AnnaA. Dąbrowska AnnaA., Język polski, Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2004, s. 146, ISBN 83-7384-063-X, OCLC 833938858.
20. Szelińska 1974 ↓, s. 25.
21. Janusz Bazydło, Januszowski Jan, Łazarzowic, w: Encyklopedia Katolicka, t. 7, Lublin 1983, kol. 1006.
22. JanJ. Januszowski JanJ., Sion pochylony Iana Podworzeckiego, wyd. 1587 [online], polona.pl [dostęp 2018-09-05].
23. Nauka umierania chrześcijańskiego [...] częścią z włoskiego, częścią z łacińskiego na polski ięzyk przełożone przez Jana Januszowskiego, wyd. 1619 [online], polona.pl [dostęp 2018-09-05].
24. Wzor Rzeczypospolitey rządney, do ciała człowieczego przystosowany, krotko spisany przez x. Iana Ianvszowskiego, archidiakona sądeckiego, wyd. 1613 [online], polona.pl [dostęp 2018-09-05].
25. Szafarz abo o pohamowaniu vtrat niepotrzebnych dialog przez [...] Stanislawa Sokolowskiego [...] po lacinie pisany, a przez Iana Ianuszowskiego na polskie przełożony [online], polona.pl [dostęp 2018-09-05].
26. Posel wielki o wcieleniv Syna Bozego [...] przez [...] Stanisława Sokołowskiego [...] po łacinie pisany, a przez Jana Januszowskiego na polskie przełożony [online], polona.pl [dostęp 2018-09-05].
27. Oksza Stanislawa Orzechowskiego na Turka przekładania Iana Ianvszowskiego [online], polona.pl [dostęp 2018-09-05].

Bibliografia

• Aleksander Birkenmajer (red.): Encyklopedia wiedzy o książce. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1971.
• Ryszard Burek (red.): Encyklopedia Krakowa. Warszawa – Kraków: PWN, 2000.
• Jan Muszkowski: Życie książki. Kraków – Warszawa: Wiedza Zwód Kultura Tadeusz Zabiór, 1951.
• Czesław Ożarzewski: Zarys dziejów książki i księgarstwa. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie , 1965.
• Bartłomiej Szyndler: I książki mają swoją historię. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1982.
• Bartłomiej Golka: Z dziejów drukarstwa polskiego. Warszawa: Wydawnictwo Przemysłu lekkiego i Spożywczego, 1957.
• Wacława Szelińska: Drukarstwo krakowskie 1474-1974. Kraków: Nakładem Komitetu Obchodów 500 lecia Drukarstwa Polskiego, 1974.
• Barbara Bieńkowska: Książka na przestrzeni wieków. Warszawa: Centrum Edukacji Bibliotekarskiej, Informacyjnej i Dokumentacyjnej, 2005.
• Helena Szwejkowska: Książka drukowana XV-XVIII wieku. Zarys historyczny. Warszawa: PWN, 1975.
• Polski Słownik Biograficzny, tom 11
• Kasper Niesiecki Herbarz polski i imion spis zasłużonych w Polsce ludzi wszystkich stanów i czasów Hipolita Studnickiego, Lwów 1855−1862, T. II, pag. 400
• Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut, t. 2 Piśmiennictwo Staropolskie, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1964, s. 286–289

Linki zewnętrzne

• Dzieła Jana Januszowskiego w bibliotece Polona

Kontrola autorytatywna (osoba):

• ISNI: 0000000110980944
• VIAF: 3708
• LCCN: n84187087
• GND: 136991459
• BnF: 11016216w
• SUDOC: 196191815
• NKC: mzk2005290020
• BIBSYS: 1542227328453
• Open Library: OL6913907A, OL1217106A
• PLWABN: 9810556094505606
• NUKAT: n98081953
• LIH: LNB:KLG;=w3

Encyklopedie internetowe:

• PWN: 3916928