Najlepsze pytania
Chronologia
Czat
Perspektywa
Jan Żabiński
polski zoolog Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Remove ads
Jan Franciszek Dionizy Żabiński[1] (ur. 8 kwietnia 1897 w Warszawie, zm. 26 lipca 1974 tamże)[2] – polski działacz niepodległościowy, zoolog, fizjolog, popularyzator zoologii, wieloletni dyrektor Ogrodu Zoologicznego w Warszawie, powstaniec warszawski.
Remove ads
Remove ads
Życiorys
Podsumowanie
Perspektywa
Jego rodzicami byli Józef Żabiński, prawnik, notariusz, szachista oraz Helena z domu Strzeszewska pochodząca z rodziny ziemiańskiej[3][4]. W 1914 zdał maturę w prywatnym gimnazjum Michała Kreczmara[3][4]. Przed wybuchem I wojny światowej trenował lekkoatletykę – specjalizował się w sprintach na 100 m. Z wynikiem 11,1 s (bardzo dobrym jak na tamte czasy) był wieloletnim rekordzistą Warszawy w biegu na tym dystansie[5][4]. Po maturze rozpoczął studia zoologii na Uniwersytecie Warszawskim i studia rolnicze w Królesko-Polskiej Szkole Gospodarstwa Wiejskiego[3].
Prawdopodobnie już w 1914 wstąpił do Polskiej Organizacji Wojskowej (POW)[4]. W POW ukończył kursy żołnierski, podoficerski i oficerski[3]. Podczas I wojny światowej działał w Oddziale Pogotowia i w Straży Obywatelskiej. W 1918 jako członek Żandarmerii POW rozbrajał w Warszawie Niemców. Brał udział w zdobyciu siedziby tajnej policji niemieckiej przy ul. Wierzbowej oraz Ratusza w Warszawie. Za te akcje otrzymał awans na stopień wachmistrza POW[3]. W listopadzie i grudniu 1918 służył w osobistej ochronie Józefa Piłsudskiego[3][4]. W styczniu 1919 był instruktorem wojskowym w Milicji Ludowej, formacji, której celem było zapewnienie bezpieczeństwa mieszkańcom miast i wsi, walka z chaosem społecznym oraz zapewnienie wprowadzania zarządzeń władz państwowych[6][4]. W czerwcu 1919 otrzymał awans na stopień podporucznika i jako dowódca plutonu, a następnie kompanii służył w IV batalionie 28 Pułku Strzelców Kaniowskich[6]. Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Walczył m.in. w obronie Wilna, nad Narwią pod Tykocinem, pod Sokołami, Zambrowem, Ostrowią Mazowiecką-Komorowem, nad Wisłą pod Wyszkowem, pod Białymstokiem i Grodnem[6]. W grudniu 1920 został zwolniony ze służby czynnej w Wojsku Polskim. Jako oficer rezerwy otrzymał przydział do 36 Pułku Piechoty Legii Akademickiej[7]. W 1921 za zasługi na polu walki otrzymał Krzyż Walecznych[8].
Po zakończeniu służby wojskowej powrócił na studia. W 1923 zdobył dyplom uprawniający do nauczania geografii i przyrody w szkołach średnich i wyższych. W 1924 uzyskał na Uniwersytecie Warszawskim stopień doktora filozofii na podstawie pracy O zjawiskach regulacyjnych w parablaście ryb kościstych. W 1925 uzyskał w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego stopień inżyniera agronomii na podstawie pracy Uprawa gruntów lekkich[9]. Pracował jako asystent, a później adiunkt w Katedrze Zoologii Ogólnej i Fizjologii Zwierząt Domowych w SGGW[4].
Mając już poważny dorobek naukowy, został organizatorem Ogrodu Zoologicznego w Warszawie, a w 1929 został powołany na dyrektora Ogrodu. W 1929 został przyjęty w poczet członków Międzynarodowej Konferencji Dyrektorów Ogrodów Zoologicznych Środkowej Europy, która w 1935 zmieniła nazwę na Międzynarodowy Związek Dyrektorów Ogrodów Zoologicznych. W 1935 warszawskie zoo zostało wpisane do Międzynarodowego Towarzystwa Ochrony Żubra (MTOŻ). Żabiński został później przewodniczącym polskiego oddziału MTOŻ oraz wiceprzewodniczącym tej organizacji. Sprowadzał nowe żubry do Puszczy Białowieskiej[10].
Na stopień porucznika rezerwy został awansowany ze starszeństwem z 19 marca 1939 i 232. lokatą w korpusie oficerów piechoty[1][7].
II wojna światowa
Przed wrześniem 1939 nie został zmobilizowany[11]. 7 września opuścił Warszawę. 8 września dołączył jako ochotnik do 2 batalionu balonowego, z którym dotarł do Terespola. Ponieważ batalion został rozwiązany zdecydował się powrócić do Warszawy. W czasie powrotu zatrzymał się na nocleg u znajomych w Mieni pod Warszawą. Do majątku wkroczyli żołnierze Wehrmachtu, wśród których oficerem był doktor R. Müller z Królewca, jego znajomy z Międzynarodowego Związku Dyrektorów Ogrodów Zoologicznych. Niemiec zabrał go w „dżentelmeńską niewolę” i po kapitulacji Warszawy odwiózł do granic Warszawy[12]. We wrześniu 1939 zoo, które było położone blisko jednej z baterii artylerii obrony przeciwlotniczej Warszawy, zostało zbombardowane. Wiele zwierząt wówczas zginęło lub uciekło z ogrodu. Warto dodać, że zwierzęta z warszawskiego ogrodu zoologicznego były także zjadane przez głodujących mieszkańców Warszawy[13]. Niektóre z niebezpiecznych drapieżników zostały zastrzelone w obawie przed zagrożeniem dla bezpieczeństwa mieszkańców miasta. Wiele z pozostałych Niemcy zabili, a najcenniejsze wywieźli później do innych ogrodów (m.in. w Berlinie, Królewcu, Hanowerze i Wiedniu). Władze niemieckie zlikwidowały warszawskie zoo, a na jego terenie utworzyły początkowo tuczarnię świń, a następnie hodowlę lisów na futra. Niemieckie władze okupacyjne zezwoliły Żabińskiemu na zamieszkanie wraz z rodziną w jego willi na terenie zoo, która ocalała. Żabiński pracował w zarządzie miejskim Warszawy na stanowisku kierownika Wydziału Ogrodniczego. Otrzymał ausweis, który pozwalał mu na swobodne poruszanie się po mieście i zdobywanie pożywienia dla hodowanych świń i lisów[14].
Opustoszałe pomieszczenia zoo Jan Żabiński wraz z żoną Antoniną wykorzystywali do ukrywania Żydów przemycanych z terenu warszawskiego getta. W przemycie tym Żabiński osobiście brał udział, odwiedzając getto pod pozorem poszukiwania odpadów do karmienia świń, hodowanych wówczas na terenie ogrodu. W ciągu trzech lat przez zoo przeszły setki uciekinierów, niektórzy z nich mieszkali w piwnicy modernistycznej willi dyrektora ogrodu, nazywanej willą Pod Zwariowaną Gwiazdą, w której mieszkali Żabińscy[15][16]. Tę działalność dr. Żabińskiego i jego żony uhonorował izraelski instytut Jad Waszem, nadając obojgu 21 września 1965[17] tytuł Sprawiedliwych wśród Narodów Świata[18][19]. Wśród uratowanych przez nich była m.in. rzeźbiarka Magdalena Gross[18][19][20]. Żabiński wspierał też m.in. przebywającego w getcie entomologa Szymona Tenenbauma, który powierzył mu swoją kolekcję okazów bezkręgowców[15].
W czasie niemieckiej okupacji Żabiński wykładał na tajnych kompletach: biologię i parazytologię na Wydziale Medycznym oraz zoologię ogólną na Wydziale Farmaceutycznym i Stomatologicznym podziemnego Uniwersytetu Warszawskiego[21].
Żabiński, jako aktywny członek ruchu oporu, wykorzystywał ogród zoologiczny do celów konspiracyjnych, o czym świadczy przechowywanie amunicji zakopanej na wybiegu dla słoni, natomiast większą ilość materiałów wybuchowych ukrywano w szpitalu dla zwierząt[13]. Osobiście zajmował się hodowlą pasożytów (włosieni krętych), którymi zatruwano dania mięsne w lokalach dla Niemców oraz mięso wysyłane paczkami z żywnością do Niemiec[21].
Był członkiem Armii Krajowej ps. „Franciszek”[22]. W powstaniu warszawskim dowodził I plutonem 8 kompanii Kedywu „Kolegium C” w batalionie „Kiliński”[22]. Współdziałając z III plutonem 8 kompanii zlikwidował punkty oporu Niemców na ul. Widok i w Alejach Jerozolimskich nr 28 i 30. Osobistą brawurą i odwagą przyczynił się do zdobycia hotelu dla niemieckich kolejarzy przy ul. Widok i hotelu dla Wehrmachtu ("Soldatenheim") w Alejach Jerozolimskich 20[23]. Za swoje dokonania w powstaniu został odznaczony Krzyżem Walecznych po raz drugi[24]. 9 sierpnia 1944 został ciężko ranny i do końca powstania przebywał w szpitalach. Po kapitulacji powstania był jeńcem Stalagu XI A Gross Lübars, Stalagu XI A Altengrabow, Stalagu X B Sandbostel i Oflagu X C Lübeck[23].
Po wojnie
Pod koniec 1945 wrócił do Polski i przystąpił do odbudowy zniszczonego ogrodu zoologicznego[2]. W 1946 habilitował się w Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Podjął także pracę naukową oraz popularyzatorską, głównie w Polskim Radiu. Ogółem, od 1926 wygłosił ponad 1500 pogadanek radiowych[2]. Od 1947 był członkiem Państwowej Rady Ochrony Przyrody[2]. Popularyzował akcję przywracania żubra przyrodzie, od 1947 redagował „Księgi Rodowodowe Żubrów”[2].
W 1951 z uwagi na swoją AK-owską przeszłość został zmuszony do rezygnacji ze stanowiska dyrektora Ogrodu Zoologicznego w Warszawie. W latach 1952–1953 wykładał fizjologię zwierząt w Państwowej Wyższej Szkole Pedagogicznej w Warszawie[2].
Remove ads
Życie prywatne
Miał trzy młodsze siostry: Hannę (1901–1944) po mężu Petrynowską – lekarkę, bohaterkę powstania warszawskiego, Józefę (1904–1942) po mężu Zaorską i Marię Michalinę Augustę (1899–1995) po mężu Czerniewicz[4][25][26]. W 1918 ożenił się z Jadwigą z domu Moczydłowską (1892–1930)[27]. Mieli dwoje dzieci: Helenę (1920–1921) i Józefa (1921–1936)[27][26]. Jadwiga zmarła w 1930 na gruźlicę[3]. 8 kwietnia 1931 ożenił się z pisarką Antoniną z domu Erdman (1908–1971)[28][18][19]. Mieli dwoje dzieci: Ryszarda (1936–2019) i Teresę (1944–2021) po mężu Zawadzką[29]. Jan Żabiński i jego żony są pochowani na warszawskich Powązkach (kw. 212–III–4)[30][27].
Remove ads
Upamiętnienie
- Od 1980 Jan Żabiński jest patronem jednej z warszawskich ulic w dzielnicy Ursynów[31].
- W 2007 amerykańska pisarka Diane Ackerman opublikowała książkę The Zookeeper’s Wife (Żona dyrektora zoo) opisującą bohaterskie zachowanie rodziny Żabińskich w czasie wojny. Jest ona oparta głównie na wspomnieniach Antoniny Żabińskiej Ludzie i zwierzęta. W 2009 w wydawnictwie Świat Książki ukazał się polski przekład pod tytułem Azyl. Opowieść o Żydach ukrywanych w warszawskim zoo. W 2017 premierę miała ekranizacja książki pod tytułem Azyl (ang. The Zookeeper’s Wife). Żabińskiego zagrał Johan Heldenbergh, zaś jego żonę – Jessica Chastain[32].
- Jana Żabińskiego i jego żonę upamiętnia jedna z tablic Praskiej Galerii Sław wmurowanych w chodnik ul. Stalowej w Warszawie w 2017 roku[33].
- Tablica pamiątkowa odsłonięta w 2021 na fasadzie willi Pod Zwariowaną Gwiazdą[34].
- W październiku 2022 roku nazwę Miejski Ogród Zoologiczny w Warszawie zmieniono (od 1 stycznia 2023 roku) na Miejski Ogród Zoologiczny im. Antoniny i Jana Żabińskich w Warszawie[35][36].
Odznaczenia i nagrody
- Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, pośmiertnie, 2008[37]
- Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski 1956[38]
- Krzyż Niepodległości 16 marca 1937 „za pracę w dziele odzyskania niepodległości”[39][40][41][42]
- Krzyż Walecznych, dwukrotnie: 1920[43] i 1944
- Złoty Krzyż Zasługi 1938[38]
- Medal Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, 1965
- Nagroda Miasta Stołecznego Warszawy
- Nagroda im. Brunona Winawera
- Nagroda Polskiego Radia „Złoty Mikrofon”
- Nagroda „Problemów” (1969)[44][45]
Remove ads
Publikacje (wybór w kolejności alfabetycznej)
Podsumowanie
Perspektywa
Jan Żabiński wydał ponad 60 książek popularnonaukowych, a także 6 przekładów oraz 32 prace i rozprawy naukowe.
- A czy o tym wiecie?. Warszawa: Książka i Wiedza, 1950.
- Co to było za dziecko... Warszawa: Nasza Księgarnia, 1960.
- Człowiek jest plastyczny. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1963.
- Czy można żyć bez skóry?. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1958.
- Czy znasz te zwierzęta. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1952 1953 1954.
- Dziewczynka i myszki. Warszawa: Książka i Wiedza, 1951.
- Futro i jego dostawcy. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1952 1953 1956.
- Gawędy o zwierzętach. Warszawa: Iskry, 1970.
- Hipopotam i spółka. Warszawa: Czytelnik, 1976.
- Ile tych zwierząt. Warszawa: Czytelnik, 1961.
- Jak pojmować organizm. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1956.
- Jak powstała trąba słonia. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1955.
- Jak się zwycięża. Warszawa: Czytelnik, 1955.
- Jak to bywa u zwierząt. Warszawa: Czytelnik, 1951.
- Karaluch. Warszawa: Gebethner i Wolff, 1931.
- Komplikacje rodzinne. Warszawa: Czytelnik, 1954.
- Krew. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1956.
- Kto prędzej: (jak poruszają się zwierzęta). Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1951.
- Kto starszy, kto młodszy. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1957.
- Kto z was będzie najlepszym hodowcą królików. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1958.
- Któż by przypuszczał?. To i owo o zwierzętach. Warszawa: Radiowy Instytut Wydawniczy, 1949.
- Na srogim lwie: [pogadanki wygłoszone przed mikrofonem Polskiego Radia]. Warszawa: Radiowy Instytut Wydawniczy, 1949.
- Od płetwy rekina do ludzkiej ręki. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1954.
- Odpowiedzi na zagadki biologiczne. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1959.
- Opowiadania o zwierzętach. Warszawa: Iskry, 1971.
- Podobny do ojca czy do dziadka. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1959.
- Popatrz! Gatunki jednak się zmieniają. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1961.
- Porozumienie ze zwierzęciem. Warszawa: Czytelnik, 1953.
- Przekrój przez zoo. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1953.
- Rola ogrodu zoologicznego przy nauczaniu zoologji w szkołach powszechnych i gimnazjach. Łódź: Drukarnia Państwowa, 1933.
- Sami się przekonamy. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1954.
- Skoczek egipski. Warszawa: Biuro Wydawnicze „Ruch”, 1963.
- Spiżarnia mrówki. Warszawa: Książka i Wiedza, 1951.
- Świat zwierząt. Warszawa: Czytelnik, 1959.
- To owo o wężach. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1956.
- Tygrys czy jagnię. Warszawa: Książka i Wiedza, 1951.
- U podstaw życia. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1956.
- Uprzykrzeni towarzysze człowieka. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1962.
- Walka o żubra. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1957.
- Wielka rodzina. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1953.
- Z dołu do góry. Warszawa: Czytelnik, 1954.
- Z psychologii zwierząt. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1956.
- Z życia zwierząt. Warszawa: Iskry, 1964.
- Zagadka ewolucjonizmu. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1968.
- Zagadki biologiczne. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1957.
- Zwierzęta domowe i ich dzicy krewniacy. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza , 1950.
- Żywa bateria. Warszawa: Czytelnik, 1956.
- Żywe skamieniałości. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1958.
Remove ads
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads