Język staroczeski

Język staroczeski (cz. stará čeština, staročeština) – początkowy okresu rozwoju i kształtowania się języka czeskiego, zaczynający się na etapie oddzielania się języka czeskiego od innych języków zachodniosłowiańskich, a kończący się umownie w roku 1500 (początek ery średnioczeskiej)^[1] . W historii języka staroczeskiego wyróżnia dwie epoki: przedpiśmienną (przed powstaniem pierwszych zabytków pisanych) i późniejszą pisaną.

gazyk cžeſký

Obszar	Królestwo Czech
Pismo/alfabet	łacińskie
Klasyfikacja genetyczna
Języki indoeuropejskie Języki bałtosłowiańskie Języki słowiańskie Języki zachodniosłowiańskie Języki czesko-słowackie Język staroczeski
Kody języka
Glottolog	oldc1253
Linguist List	09y
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata Słownik języka w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Na przełomie XIII i XIV wieku powstał czeski język literacki, który po trzech wiekach swojego rozwoju osiągnął swój szczyt w XVI wieku^[1] .

Język staroczeski był używany przede wszystkim na terytorium średniowiecznego państwa czeskiego, jednak miał wpływ także na kształtujący się wówczas język staropolski.

Epoka przedpiśmienna

Głagolicki Mszał kijowski z X wieku.

Pierwsze zdanie czeskie z roku 1057.

Początek etapu przedpiśmiennego w historii języka czeskiego jest wyznaczony przez moment oddzielenia się dialektów plemiona zachodniosłowiańskich na terenie Czech i Moraw od dialektów pozostałych plemion zachodniosłowiańskich i kształtowanie się na ich podstawie języka średniowiecznych Czechów. Cechy językowe języka staroczeskiego z tego okresu znajdują odbicie w zabytkach języka staro-cerkiewno-słowiańskiego redakcji czeskiej (z cechami zachodniosłowiańskimi lub czeskimi), takich jak Mszał kijowski z X wieku z takimi formami, jak подазь, розьтво, просѧце, обѣцѣниѣ, wobec scs. подаждь, рождьство, просѧще, обѣщаниѥ czy tzw. Fragmenty praskie z XI wieku (z zachowaniem np. archaicznej zachodniosłowiańskiej grupy dl i czeskiej denazalizacji *ǫ w słowie модлитвѫ) oraz zabytki łacińskie z czeskimi glossami. Pierwsze zapisane zdanie w języku czeskim znajduje się w akcie założenia kapituły litomierzyckiej z roku 1057^[1] . Jego treść i przekład filologiczny:

Pauel dal geſt ploſcouⁱcih zemu
Wlah dal geſt dolaſ zemu bogu
i ſuiatemu ſcepanu ſe duema
duſnicoma bogucea a ſedlatu

Paweł dał w Płoskowicach ziemię
Włoch dał w Dolanach ziemię Bogu
i świętemu Szczepanowi z dwiema
duszami – Boguczeja i Siedlętę

Już w pierwszym zdaniu czeskim widoczne są zmiany, które dokonały się w epoce przedpiśmiennej (praczeskiej), do których należą^[1] :

• ogólnosłowiański zanik słabych jerów,
• przestawki w grupach typu *TorT, *TolT, *TerT i *TelT,
• odnosowienie prasłowiańskich samogłosek nosowych,
• zanik j w pozycji interwokalicznej i ściągnięcia samogłosek.

Epoka pisana

Pierwsze dłuższe zabytki pisane w języku staroczeskim pochodzą z końca XIII wieku. W wieku XIV ukształtował się jednolity czeski język literacki. Epoka pisana znana jest z wielu zabytków staroczeskich, które są głównym źródłem badaczy historii języka staroczeskiego. Do tych zabytków zalicza się literaturę zarówno duchową, jak i świecką, reprezentowaną przez różne gatunki literackie.

Grafia zabytków staroczeskich charakteryzuje się stopniowym komplikowaniem i doskonaleniem systemu zapisu przez cały okres rozwoju. Zaczynając od prymitywnej ortografii, w której czeskie fonemy są oddawane za pomocą znaków alfabetu łacińskiego bez uwzględnienia ich dokładnej wymowy, system zapisu języka czeskiego zostaje rozwinięty poprzez dwuznaki i trójznaki, które oddają dźwięki nieobecne w łacinie. W późniejszym okresie rozwija się system zapisu używający dodatkowych znaków nad literami – znaków diakrytycznych^[1] .

Charakterystyka językowa

Okres staroczeski cechuje się szeregiem zmian w fonetyce i morfologii, zarówno w epoce przedpiśmiennej (praczeskiej), jak i pisanej. Do procesów zachodzących w epoce pisanej należą:

• kształtowanie się akcentu inicjalnego (na pierwszą sylabę) z prasłowiańskiego akcentu ruchomego,
• przegłosy ä > ě, ’u (> ü) > i, ’o (> ö) > ě, np. kľúč > klíč, koňóm > koniem^[2] ,
• procesy dyftongizacji, a w późniejszym okresie monoftongizacji samogłosek długich: ě̅ > i̯e > ī; ō > u̯o > ū, np. bě̅lȳ > bielý > bílý, dóm > duom > dúm (pisane dům)^[2] ,
• zmieszanie twardego ł i miękkiego ľ w jeden fonem l^[2] ,
• dysymilacja šč > šť, žč > žť, ždž > žď, np. ščáva > šťáva, nebožčík > nebožťík, która objęła tylko dialekty Czech właściwych^[2] ,
• powstanie kategorii żywotności,
• stopniowy zanik kategorii liczby podwójnej,
• stopniowy zanik syntetycznych form czasów przeszłych – imperfektu, a później aorystu,
• zawężenie użycia imiesłowów współczesnych i uprzednich^[2] .

Kontakty językowe

Istotny wpływ na kształtowanie się języka czeskiego w okresie staroczeskim miał język niemiecki, co w dużej mierze związane jest z kontaktami językowymi spowodowanymi przez średniowieczną kolonizację niemiecką ziem czeskich (szczególnie intensywną w okresie od XIII wieku). Za wpływ niemiecki uznaje się przegłosy samogłosek oraz dyftongizację, a także depalatalizację spółgłosek. Oprócz tego wpływ języka niemieckiego wyrażał się w licznych zapożyczeniach leksykalnych, skutki kontaktów językowych widoczne są także w dziedzinie słowotwórstwa, frazeologii, w powstaniu szeregu form gramatycznych i konstrukcji składniowych i w wyrażaniu niektórych kategorii semantycznych. Wpływ ten był przy tym różny w przypadku dialeków czeskie, jak i języka literackiego^[1] .

Okres od XIII do XV wieku to okres pierwszych wpływów czeskich na język polski, który cechuje się zarówno bezpośrednimi bohemizmami, jak i pośrednictwem czeskim w zapożyczaniu słownictwa łacińskiego i niemieckiego.

Zobacz też

• język knaan