powieść Aleksandra Dumasa Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Hrabia Monte Christo (fr. Le Comte de Monte-Cristo) – powieść Aleksandra Dumasa z 1844 roku, uważana za najwybitniejsze dzieło w jego ogromnym dorobku[1]. Akcja toczy się pomiędzy 24 lutego 1815 a 5 października 1838, z przerwą na okres wrzesień 1829 – wiosna 1838. Miejscem akcji są zamek d’If, Marsylia, Paryż, Rzym, wyspa Monte Christo oraz inne miejscowości we Francji i Włoszech.
 | |
| Autor | |
|---|---|
| Typ utworu |
powieść historyczno-przygodowa |
| Wydanie oryginalne | |
| Miejsce wydania | |
| Język | |
| Data wydania | |
Dumas napisał utwór we współpracy z historykiem Auguste’em Maquetem jako powieść w odcinkach, publikowaną w dwóch seriach w dzienniku Journal des débats.
Według wspomnień autora w 1842 roku udał się on wraz z Napoleonem Józefem Bonaparte na Elbę i Pianosę w celu zwiedzenia miejsc związanych z Napoleonem I i polowania. Ze statku dostrzegli wyspę Monte Christo. Usłyszawszy jej nazwę, Dumas obiecał, że zawrze ją w tytule przyszłej powieści[2]. Anegdotę tę J. Bornecque uważał za mało wiarygodną[3].
W 1843 Dumas podpisał kontrakt na napisanie wielotomowego utworu pt. Wrażenia z podróży po Paryżu. Zamierzał pierwotnie zawrzeć w tym tomie gawędy historyczne i archeologiczne, jednak wydawcy zażądali od niego, by dzieło było powieścią przygodową rozgrywającą się w Paryżu, na wzór wydanych niedawno Tajemnic Paryża Eugène’a Sue. W poszukiwaniu inspiracji dla intrygi przyszłej powieści Dumas zapoznał się z treścią Wspomnień wydobytych z archiwów paryskiej policji J. Peucheta. Koncepcję fabuły dzieła opracował po przeczytaniu rozdziału zatytułowanego Diament zemsty[2].
Bohater tekstu Peucheta, François Picaud, został w 1807 roku, na krótko przed swoim ślubem z zamożniejszą od siebie Marguerite Vigoroux, uznany za szpiega angielskiego i uwięziony. Przyczyną tego był anonimowy donos, napisany przez trzech jego znajomych, którym opowiedział o swoich życiowych planach. Picaud spędził siedem lat w twierdzy w Fenestrelle, gdzie opiekował się współwięźniem, ciężko chorym włoskim prałatem. Przed śmiercią duchowny wskazał mu w Mediolanie miejsce ukrycia należącego doń skarbu. W 1814 roku Picaud odnalazł skarb, po czym wrócił do Paryża, posługując się nazwiskiem Joseph Lucher. Dowiedział się o przyczynach swojego uwięzienia i o tym, że dawna narzeczona wyszła za mąż za głównego autora donosu, szynkarza Loupiana. Udając służącego, zdołał doprowadzić do ruiny rodzinę Loupianów i zamordować dwóch współautorów donosu, Chambarda i Solariego. Jako trzeciego zabił samego Loupiana, jednak był cały czas obserwowany przez ostatniego donosiciela – Alluta; on też tego samego wieczoru pozbawił go życia. Allut zbiegł następnie do Anglii i na krótko przed śmiercią opowiedział całą historię katolickiemu duchownemu, upoważniając go równocześnie do przekazania jej policji francuskiej[2].
Innym źródłem inspiracji Dumasa miała być wydana w Amsterdamie w 1787 roku Historia trzydziestodziewięcioletniego pobytu w więzieniach stanu autorstwa Masersa Latude’a. Jej autor został osadzony w Bastylii w 1748 roku w wyniku intrygi dworskiej, którą Madame de Pompadour odczytała jako skierowaną przeciw sobie. Latude opisał tam barwnie swoje wielokrotne ucieczki z więzienia[4].
Jako kolejny tekst, który mógł wywrzeć wpływ na powieść, Bornecque wskazywał utwór mało znanego pisarza Auguste’a Arnoulda pt. La Roue de fortune, którego głównym tematem także była zdrada i zemsta. Bohater tegoż utworu również został niesłusznie oskarżony o przestępstwo polityczne, zaś jego narzeczona poślubiła człowieka, za sprawą którego trafił do więzienia[5].
Postać drugiej żony prokuratora de Villeforta, trucicielki, Dumas oparł na autentycznej historii mordercy, Edme’a-Samuela Castainga[6].
Początkowo, idąc za sugestią wydawcy, Dumas miał zamiar rozpocząć powieść w momencie spotkania hrabiego Monte Christo (występującego pod pseudonimem Sindbada Żeglarza) z Franzem d’Epinay (rozdział Włochy. Sindbad Żeglarz). Wcześniejsze losy bohatera miały być przedstawione w retrospekcjach, monologach jego samego. Plan utworu uległ zmianie po spotkaniu pisarza z Auguste’em Maquetem, historykiem, który pomagał mu rok wcześniej przy pisaniu Trzech muszkieterów. Ten doradził mu, by zrezygnował z retrospekcji, a przedstawił całą historię w porządku chronologicznym, począwszy od młodości głównego bohatera w Marsylii. Zasugerował także podział tekstu na trzy wyraźne części, rozgrywające się w Marsylii, Rzymie i Paryżu[7].
Przyjąwszy sugestie Maqueta, Dumas polecił mu opracowanie planu wydarzeń trzeciej części powieści, w której tytułowy bohater miał mścić się na swoich wrogach. Sam przystąpił do pracy na dwiema pierwszymi. Przetworzył motywy znane z historii Peucheta, przenosząc akcję dzieła o dekadę – bohater powieści trafia do więzienia w 1815 r. i opuszcza je w 1829 (na rok przed amnestią więźniów zamku d’If po rewolucji lipcowej), zaś przyczyną jego zatrzymania jest posądzenie o bonapartyzm, nie zaś o szpiegostwo na rzecz obcego państwa. W ten sposób Dumas zamierzał zasygnalizować swoją fascynację Napoleonem I[7]. Jako ostatnia powstała najważniejsza część dzieła, poświęcona zemście. Pisarz i jego współpracownik przedyskutowali opracowany plan wydarzeń, wprowadzili do niego zmiany, następnie zaś Dumas napisał sam tekst powieści[8].
Hrabia Monte Christo został pierwotnie opublikowany w odcinkach w piśmie Journal des Débats na przełomie lat 1844–1845. Rok później wydawnictwo „Siècle” wydało powieść w formie książkowej.
Pierwsze polskie wydanie dzieła powstało już w latach 1845-1846[9][10].
Akcja utworu rozpoczyna się w końcu lutego 1815 roku w Marsylii. Dziewiętnastoletni Edmund Dantès, młody marynarz, idealista niedostrzegający wokół siebie zła, ma zostać kapitanem okrętu handlowego „Faraon” i ożenić się z ukochaną Katalonką Mercedes. Tymczasem zakochany w dziewczynie Fernand Mondego i buchalter okrętowy Danglars, zazdroszczący mu awansu w pracy, piszą donos, w którym oskarżają go o bonapartyzm. Wykorzystują fakt, że w czasie ostatniego rejsu umierający kapitan statku poprosił Edmunda o doręczenie listów do Napoleona I przebywającego na Elbie oraz o odbiór innego pisma i dostarczenie go do adresata. Edmund, który nie wie, że tak zaczyna się spisek mający na celu powrót cesarza, polecenie wypełnia. W rezultacie donosu młodzieniec zostaje aresztowany w czasie własnego przyjęcia zaręczynowego. Podczas przesłuchania przed zastępcą prokuratora królewskiego de Villefortem ten ostatni z przerażeniem stwierdza, że adresatem listu wiezionego przez Dantèsa i uczestnikiem spisku bonapartystów jest jego ojciec, Noirtier de Villefort. Aby fakt ten nigdy nie wyszedł na jaw, sądownik nakazuje uwięzienie marynarza w zamku d’If bezterminowo i bez wyroku sądowego.
W więzieniu bohater spędza czternaście lat. Spotyka tam innego więźnia politycznego, włoskiego księdza i uczonego – Farię. Ten przekazuje mu swoją rozległą wiedzę z zakresu nauk ścisłych i humanistycznych, uczy języków obcych. Opowiada także o skarbie rodu Spadów ukrytym na wysepce Monte Christo. Po śmierci Farii wskutek ataku apopleksji, Dantèsowi udaje się ukryć w jego całunie, a gdy domniemane ciało zmarłego zostaje wyrzucone do morza – odpłynąć i uciec. Dociera na statek przemytników, zaciąga się w ich szeregi, a następnie trafia na Monte Christo i odnajduje skarb – większy, niż oczekiwał. Dzięki zdobytej fortunie może opuścić grupę przestępców i wrócić do Marsylii. Podaje się za kogoś innego, ale lata więzienia odmieniają go nie do poznania. Dowiaduje się, że jego ojciec zmarł, zaś Mercedes wyjechała z miasta. Odnajduje swojego dawnego sąsiada Caderousse’a, któremu przedstawia się jako ksiądz Busoni. W zamian za wart 50 tys. franków diament mężczyzna opowiada, w jakich okolicznościach Edmund Dantès trafił do więzienia. Jego informacje pokrywają się z tym, co drogą logicznego wnioskowania ustalił wcześniej w rozmowie z Dantèsem ksiądz Faria. Caderousse opowiada również, że półtora roku po zniknięciu Edmunda Mercedes wyszła za mąż za Fernanda, Fernand otrzymał tytuł hrabiowski i wzbogacił się, zaś Danglars został zamożnym bankierem. Bohater utwierdza się w swoim planie zemsty na donosicielach. Przed przystąpieniem do jego realizacji ratuje przed bankructwem swojego dawnego pracodawcę, marsylskiego armatora Morrela.
Mija dziewięć lat. Syn Fernanda i Mercedes, Albert de Morcerf i jego przyjaciel Franz d’Epinay spędzają karnawał w Rzymie. Ich sąsiadem w hotelu jest bajecznie bogaty hrabia Monte Christo – pod takim nazwiskiem ukrywa się Edmund Dantès. W czasie jednej z zabaw maskowych Albert poznaje uroczą dziewczynę i udaje się z nią na schadzkę. Okazuje się, że była to pułapka – młodzieniec został porwany przez bandę Luigiego Vampy. Dzięki hrabiemu Monte Christo zostaje jednak uwolniony. Wdzięczny młodzieniec obiecuje, że w zamian wprowadzi arystokratę w środowisko paryskich wyższych sfer. Tak też się dzieje, a ekscentryczny milioner staje się szybko najpopularniejszą postacią w stolicy Francji. Nawiązuje osobistą znajomość z Fernandem de Morcerfem, bankierem Danglarsem i de Villefortem, który awansował na głównego prokuratora królewskiego. Stopniowo realizuje swój plan zemsty. Za sprawą faktów ujawnionych przez odnalezioną przez niego Hayde, córkę Alego Tebelina Paszy, wychodzi na jaw, że Fernand Mondego był nie bohaterem wojny o niepodległość Grecji, ale zdrajcą, który wydał Turkom i osobiście zamordował Alego Paszę. Manewry finansowe hrabiego doprowadzają bank Danglarsa do bankructwa, zaś jego córka omal nie poślubia byłego galernika, którego Monte Christo wprowadził na salony pod fałszywym nazwiskiem włoskiego wicehrabiego Andrei Cavalcantiego. Równocześnie żona de Villeforta, pragnąc zapewnić dziedziczenie majątku męża przez swojego syna, zabija jego teściów i usiłuje otruć córkę z pierwszego małżeństwa, Walentynę. Również te czyny zainspirował Monte Christo, opowiadając kobiecie o działaniu trucizn roślinnych.
Dowiedziawszy się, że Maksymilian Morrel, syn jego dawnego pracodawcy i dobroczyńcy, zakochał się w Walentynie de Villefort, hrabia ratuje dziewczynę przed macochą–trucicielką, podając jej płyn, po którym dziewczyna zapada w letarg. De Villefort, przekonany, że jego córka zmarła, żąda od żony, by popełniła samobójstwo, w przeciwnym razie zapowiada, że oskarży ją o morderstwo w sądzie. Kobieta podaje truciznę sobie i synowi. Tego samego dnia, w czasie rozprawy sądowej, pojmany „Andrea Cavalcanti” ujawnia, że jego ojcem był sam de Villefort. Po powrocie do domu de Villefort odkrywa, że jego żona i syn nie żyją i popada w obłęd. Doprowadzony do bankructwa baron Danglars ucieka przed swoimi wierzycielami do Rzymu, gdzie wpada w ręce Luigiego Vampy.
Pogrążony w wahaniach co do słuszności swoich czynów, Monte Christo udaje się do zamku d’If, gdzie po rewolucji lipcowej więzienie zostało zamienione w muzeum. Oglądając dawną celę utwierdza się w przekonaniu, że miał prawo do odwetu. Następnie doprowadza do spotkania obudzonej z letargu Walentyny i Maksymiliana, sam zaś odjeżdża na wschód razem z zakochaną w nim Hayde.
Literaturoznawcy w różny sposób interpretują dokładną przynależność gatunkową utworu. Zdaniem J. Vareille’go Hrabia Monte Christo jest modelowym przykładem powieści ludowej, popularnej (fr. roman populaire)[11]. J. Tadie zaliczał utwór do powieści przygodowych (fr. roman d’aventures)[12]. M. Huet-Brichard skłania się ku uznaniu tekstu za typową powieść w odcinkach (fr. roman feuilleton), wyróżniającą się jednak spośród innych realizacji gatunku obszernymi nawiązaniami do szerszej ogólnej wiedzy kulturowej, w tym do mitologii greckiej i rzymskiej[13]. Na inspirację mitologiczną zwracają uwagę także M. Angenot i M. Wandzioch – w interpretacji pierwszego z wymienionych autorów Hrabia Monte Christo stanowi przeniesienie mitu Prometeusza w realia Paryża lat 30. XIX w., Wandzioch mówi o przetwarzaniu inspiracji mitologicznych w celu ekspozycji głównej postaci. Autorka ta wskazuje na związki Hrabiego Monte Christo z francuskim nurtem czarnego romantyzmu. Uznając obecność cech powieści ludowej w utworze, podkreśla, że nie występuje w niej żaden wyrazisty bohater wywodzący się z ludu. Tłum może pojawić się wyłącznie jako bierna masa; główny bohater zaś, przyjmując arystokratyczną tożsamość, nieodwracalnie przestaje reprezentować niższe warstwy społeczne, chociaż się z nich wywodzi[10]. Związek utworu z romantyczną tradycją francuską podkreśla jego finał, w którym hrabia Monte Christo udaje się, w poszukiwaniu szczęścia, na wschód[14].
Tytułowy bohater powieści jest nadczłowiekiem (fr. surhomme), osobą zdolną do przetrwania w sytuacjach, których przeciętny człowiek nie wytrzymałby psychicznie, działającą ponad prawem i normami społecznymi[10]. Maurois podkreśla związek tytułowej postaci z mitami Czarodzieja oraz Miłującego Sprawiedliwość – bohaterów naprawiających krzywdy swoje i cudze, wymierzających karę czyniącym zło i nagradzających ludzi prawych. W ocenie tego samego autora w procesie kreacji bohatera znaczenie miało osobiste marzenie Dumasa, by zostać człowiekiem bajecznie bogatym, zdolnym do szczodrego obdarowywania innych ludzi[15]. Pisarz przelał również na kreowaną postać swoje marzenie, by siłą woli i determinacją pokonywać wszystkie trudności życia[16]. W ocenie Bornecque'a bohaterowie tego typu pojawiają się konsekwentnie w kolejnych dziełach tego pisarza, począwszy od dramatu Antoni i powieści Paulina[17].
Pozostałe postacie utworu kreowane są w taki sposób, by nadać całości wrażenie prawdopodobieństwa – stąd np. wprowadzenie, w osobie Danglarsa, typowej figury nuworysza z epoki monarchii lipcowej. W celu zachowania względnego realizmu utworu Dumas odrzucił również niektóre koncepty fabularne z planu wydarzeń Maqueta, przede wszystkim zrezygnował z wątku miłości hrabiego Monte Christo do Walentyny de Villefort (w dziewczynie zakochuje się ostatecznie Maksymilian Morrel, przyjaciel tytułowego bohatera)[18]. Również atmosfera paryskich wyższych sfer okresu monarchii lipcowej została odwzorowana w staranny i zgodny z realiami sposób, w taki sposób, że czytelnicy byli w stanie rozpoznawać w drugoplanowych bohaterach utworu prawdziwe osoby działające w tym środowisku w latach 30. XIX w.[19] Wrażenie realności potęgowało wprowadzenie do utworu odniesień do autentycznych wydarzeń – bankier Danglars spekuluje na budowie kolei (której rozbudowa miała miejsce na początku lat czterdziestych XIX w.) i traci na giełdzie, sprzedając hiszpańskie obligacje po fałszywej informacji o wybuchu w tym kraju wojny domowej (plotka taka pojawiła się we Francji w roku 1839, wywołując panikę na giełdzie)[20].
Powieść była największym czytelniczym i finansowym sukcesem Dumasa od początku prowadzenia przez niego działalności literackiej. Już w trakcie druku utworu w odcinkach zyskał on ogromną popularność[21]. M. Wandzioch upatruje źródła ogromnego sukcesu czytelniczego i edytorskiego powieści w konstrukcji bohatera tytułowego[10].
Za pieniądze zarobione dzięki powieści Dumas wybudował rezydencję, którą nazwał zamkiem Monte Christo i urządził na wzór rezydencji tytułowego bohatera swojego utworu[21]. W zamku d’If, zamienionym na muzeum, powstały pomieszczenia urządzone na wzór cel literackich Edmunda i księdza Farii[22].
W 1863 Hrabia Monte Christo znalazł się na Indeksie Ksiąg Zakazanych Kościoła katolickiego[10].
W 1853 portugalski pisarz Alfredo Possolo Hogan opublikował pod pseudonimem F. Le Prince powieść Martwa ręka, czyli upadek hrabiego Monte Christo, która przedstawia dalsze losy hrabiego Monte Christo. Sequel ten wielokrotnie był wydawany jako dzieło samego Dumasa, na podstawie pogłosek o pozostawionych notatkach autora.
W 1885 Juliusz Verne opublikował powieść Mateusz Sandorf, której główny wątek jest niemal identyczny jak w Hrabim Monte Christo.
W 1994 François Taillandier wydał powieść Pamiętniki hrabiego Monte Christo (fr. Mémoires de Monte-Cristo)[23], uznawaną za kolejny sequel lub za pastisz oryginalnej powieści.
Historia była przedstawiana na ekranie w wielu wersjach jako filmy kinowe i seriale telewizyjne, wśród nich:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
