Helena Kurcyusz

Helena Maria Kurcyusz, Helena Kurcyuszowa (ur. 10 maja 1914 w Sandomierzu, zm. 21 stycznia 1999 w Szczecinie) – polska architekt-urbanistka, malarka, animatorka kultury w powojennym Szczecinie^[1][2][3].

Helena Maria Kurcyusz

Helunia

Data i miejsce urodzenia	10 maja 1914 Sandomierz
Data i miejsce śmierci	21 stycznia 1999 Szczecin
Miejsce spoczynku	Warszawa, cmentarz Powązkowski
Zawód, zajęcie	architekt urbanistka
Miejsce zamieszkania	Szczecin
Narodowość	polska
Alma Mater	Politechnika Warszawska, Wydział Architektury
Rodzice	Zygmunt Słomiński Teresa Słomińska z domu Paszkiewicz

Życiorys

Młodość i lata II wojny światowej

Córka Zygmunta Słomińskiego^[1], naczelnego inżyniera Warszawy (1924–1927), a następnie prezydenta Warszawy (1927–1934), i Teresy z d. Paszkiewicz. Miała starszego brata Michała (1907-1947), inżyniera. Siostra cioteczna pilota Ludwika Paszkiewicza, Mieczysława Paszkiewicza i Marii Herniczek - żony dr. Kazimierza Niemirowicza-Szczytta. Przez matkę, Teresę z Paszkiewiczów, spokrewniona z Witoldem Gombrowiczem^[4][5].

W styczniu 1934 w Warszawie poślubiła prawnika Jerzego Kurcyusza (brata Tadeusza Kurcyusza)^[4]. Podjęła studia na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, które ukończyła w 1939, tuż przed wybuchem II wojny światowej^[3].

Uczestniczyła w obronie Warszawy, działając w medycznym Pogotowiu Technicznym^[2]. Po kapitulacji miasta brała udział w akcjach konspiracyjnego ZWZ, a następnie AK. 4 października 1942 wraz z ojcem została przez gestapo osadzona w areszcie więziennym przy ulicy Dzielnej 24/26 („Pawiak)”^[6]. 17 stycznia 1943 została wywieziona do obozu koncentracyjnego na Majdanku, gdzie opiekowała się grupą uwięzionych białoruskich chłopców, szkicowała ich portrety i robiła notatki^[1][2]. W kwietniu 1944 została przetransportowana do obozu kobiecego w Ravensbrück, a później do obozu w Neubrandenburgu^[1][2].

Okres po II wojnie światowej

Powrót

W kwietniu 1945, wracając z Ravensbrück do Warszawy, zatrzymała się w Szczecinie, aby spotkać się z koleżanką, która przebywała się w szpitalu na Gumieńcach^[a]. Zachwyciła się miastem – poświęciła mu resztę życia, „stając się jego legendą”^[3]. Zamieszkała przy ulicy Wyspiańskiego 7 (niem. Niebuhrstraße w pobliżu dzisiejszego Parku Kasprowicza), która jest uznawana za jedną z najpiękniejszych szczecińskich ulic^[7][8]. Od tej właśnie ulicy odchodzi inna, która nosi imię Kurcyuszowej.

Świadek w procesie załogi Majdanka

W latach 1975–1981 Helena Kurcyusz uczestniczyła jako świadek koronny w przeprowadzonym w Düsseldorfie procesie esesmańskiej załogi Majdanka – Herminy Braunsteiner-Ryan (nazywanej „Kobyłą”) i Hildegardy Laechert („Krwawa Brygida”). Jej obozowe notatki i szkice stały się po wojnie ważnym materiałem, który umożliwił upamiętnienie więźniów Majdanka^[1].

Architekt zachodniopomorski

6 lipca 1945 została zatrudniona na stanowisku referenta budowlanego w Wydziale Budownictwa Urzędu Miejskiego^[6], a od 1946 pracowała w Regionalnej Dyrekcji Planowania Przestrzennego. Pełniła w niej funkcję głównego urbanisty województwa szczecińskiego, prowadząc inwentaryzację zabytków i opracowując plany urbanistyczne dla 71 miast tego województwa^[2]. W 1946 zajmowała się inwentaryzacją i ratowaniem zabytków Szczecina, a przede wszystkim Zamkiem Książąt Pomorskich^[2][1]; odkryła krypty z sarkofagami książąt pomorskich^[3]. Nadała polskie nazwy wielu ulicom, m.in. Bohaterów Warszawy (niem. Mackensenstraße), Ku Słońcu^[b] (niem. Pasewalker Chaussee), Jasne Błonia (niem. Quistorpaue), Wiatru od Morza (niem. Holzmarktstraße). W jej mieszkaniu zapraszani profesorowie warszawskich uczelni (później również szczecińskiej Szkoły Inżynierskiej) opracowywali – wraz ze studentami – uproszczone plany zagospodarowania zachodniopomorskich miast^[3]. W kolejnych latach – do emerytury w 1974^[6] – była projektantem w Wojewódzkiej Pracowni Urbanistycznej^[2].

Utworzyła szczecińskie oddziały^[2]:

• Stowarzyszenia Architektów Polskich (przez kilka kadencji przewodniczyła temu oddziałowi),
• Towarzystwa Urbanistów Polskich (otrzymała później tytuł członka honorowego)^[9].

Salon Heleny Kurcyusz i 13 Muz

Willa Heleny Kurcyusz przy ul. Stanisława Wyspiańskiego 7

Była nie tylko architektem-urbanistą, ale również animatorką artystycznego życia miasta. Prowadziła dom otwarty^[10], w którym spotykali się przedstawiciele całego środowiska kulturalnego miasta i które nazywano „Salonem Heleny Kurcyusz”^[1]. W latach 70. w jej willi spotykali się też studenci architektury – działacze opozycyjni^[11]. W 1949 współorganizowała – z Konstantym Ildefonsem Gałczyńskim i Jerzym Andrzejewskim (mieszkającymi wówczas w Szczecinie) – „Klub 13 Muz”. Według części źródeł była pomysłodawczynią jego nazwy^[7][1], według innych nazwę zaproponował Gałczyński. Od 1957 pełniła funkcję prezesa tego klubu (Dom Kultury Środowisk Twórczych „Klub 13 Muz”)^[12].

Twórczość

Helena Kurcyusz jest autorką publikacji, m.in.^[1][2]:

• Kilka wspomnień z Majdanka 17 stycznia 1943 – kwiecień 1944 (1960, maszynopis)
• Dziecięce komando [w:] oprac. Cz. Rajca, A. Wiśniewska: „Przeżyli Majdanek. Wspomnienia byłych więźniów obozu koncentracyjnego na Majdanku” (Lublin 1980)
• Helena Kurcyusz [w:] red. Krystyny Tarasiewicz: „My z Majdanka. Wspomnienia byłych więźniarek”(Lublin 1988)
• Moje pierwsze lata w Szczecinie („Przegląd Zachodniopomorski” 1994, 3)

Jej akwarele i grafiki – pejzaże, portrety, szkice zabytków Pomorza Zachodniego – były prezentowane na indywidualnych wystawach w latach 1970 i 1980. Pisała również poezje^[3].

Odznaczenia i wyróżnienia[6]

• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski
• Złota Odznaka Stowarzyszenia Architektów Polskich
• Złota Odznaka Towarzystwa Urbanistów Polskich, członek honorowy Towarzystwa Urbanistów Polskich^[2]
• Złoty Krzyż Zasługi
• Medal Zwycięstwa i Wolności
• Złota Odznaka Gryfa Pomorskiego
• Złota Odznaka Towarzystwa Przyjaciół Szczecina
• Nagroda Wojewódzka za wybitne osiągnięcia w dziedzinie upowszechniania kultury na Pomorzu Zachodnim

Wspomnienia i upamiętnienie

Wylot ul. Heleny Kurcyuszowej na ul. Wyspiańskiego

Grobowiec rodzinny na Starych Powązkach w Warszawie

Wojenne przeżycia Heleny Kurcyusz oraz jej udział w procesie zbrodniczej załogi Majdanka zostały upamiętnione w filmie Świadek (aut. Andrzej Androchowicz)^[13]. Jej nazwisko umieszczono na liście Pionierów Miasta Szczecin^[1]; jej imieniem nazwano też małą uliczkę na Pogodnie oraz salon kominkowy w Klubie 13 Muz^[14]. Uliczka Heleny Kurcyuszowej prowadzi od głównej arterii miasta – al. Wojska Polskiego (w pobliżu parku im. Gałczyńskiego z rzeźbą „Zaczarowanej dorożki”^[15]) – do jej domu przy ul. Wyspiańskiego 7^[7][8].

Znalazła się na 16. miejscu listy „Szczecinianie Stulecia”, utworzonej na przełomie XX i XXI w. w wyniku plebiscytu Gazety Wyborczej (wyd. szczecińskie), Polskiego Radia Szczecin i TVP Szczecin^[3]. W książce przypominającej ich sylwetki szczeciński architekt, Stanisław Latour^[16], zamieścił swoje wspomnienie zatytułowane „Helena Kurcyusz. Pierwsza dama Szczecina”. Na zakończenie stwierdził^[3]:

Czym Skrzynecki, zresztą Jej przyjaciel, był dla Krakowa, tym Ona była dla Szczecina.

W 2017 na antenie Polskiego Radia Szczecin odbyła się premiera słuchowiska poświęconego jej osobie „Kurcyuszowa - Szczecin prezydentówny Słomińskiej” w reż. Sylwestra Woronieckiego^[17].

W 2002 Stowarzyszenie Architektów Polskich podjęło inicjatywę upamiętnienia Heleny Kurcyusz (pochowanej w 1999 obok matki na Starych Powązkach (kwatera 201-2-1/2)^[18]) na Cmentarzu Centralnym w Szczecinie. Na placu tuż za cmentarną Bramą Główną (proj. Wilhelm Meyer-Schwartau) umieszczono cenotaf – głaz pamięci na niewielkim wzniesieniu, na którym umieszczono inskrypcję^[19]:

Helena Kurcyusz, „Helunia” 1914–1999 żołnierz AK, więzień Majdanka, pierwszy polski architekt – urbanista w powojennym Szczecinie, życie i serce poświęciła temu miastu, spoczywa na Powązkach w Warszawie

ku pamięci kamień ten położyli przyjaciele. A.D. 2002

Plac za Bramą Główną Cmentarza Centralnego w Szczecinie przy ul. Ku Słońcu
i cenotaf Heleny Kurcyusz

Uwagi

1. Według relacji Stanisława Latuora opiekowała się chorymi na tyfus plamisty koleżankami, ratując im życie.
2. Wspominając Helenę Kurcyusz Stanisław Latour wyjaśniał, że nazwała ulicę Ku Słońcu, ponieważ codziennie wędrowała z centrum do szpitala na Gumieńcach, ze zdobytym prowiantem i lekarstwami dla chorych koleżanek, idąc w stronę zachodzącego słońca.