Gwiazdozbiór Kompasu

Kompas (łac. Pyxis, dop. Pyxidis, skrót Pyx) – niewielki, 65. co do wielkości gwiazdozbiór nieba południowego wyodrębniony z peryferyjnych gwiazd starożytnej wielkiej konstelacji Okrętu Argo (wyobrażających maszt), pod pierwotną nazwą Puszka Okrętowa w 1752 roku przez francuskiego astronoma, kartografa i duchownego Nicolasa-Louisa de Lacaille, dla upamiętnienia wynalazku kompasu magnetycznego, jednego z najważniejszych przyrządów ówczesnych nawigatorów. Trudno stwierdzić, w jaki sposób wśród zaledwie trzech gwiazd o jasności 3-4^m Lacaille widział kompas.

Kompas

Nazwa łacińska	Pyxis
Dopełniacz łaciński	Pyxidis
Skrót nazwy łacińskiej	Pyx
Dane obserwacyjne (J2000)
Rektascensja	9 h
Deklinacja	-30°
Charakterystyka
Powierzchnia	221 stopni kw.
Liczba gwiazd o obserwowanej wielkości gwiazdowej < 3	0
Najjaśniejsza gwiazda	α Pyx (3,68m)
Gwiazdozbiory sąsiadujące	Hydra Rufa Żagiel Pompa
Widoczny na szerokościach geograficznych pomiędzy 90° S a 50[1]° N.

Liczba gwiazd dostrzegalnych nieuzbrojonym okiem: około 25. Nie zawiera gwiazd jaśniejszych niż czwartej wielkości. W Polsce gwiazdozbiór jest widoczny od stycznia do marca i wówczas można próbować dostrzec choćby γ i ζ Pyx.

Mity i legendy

Starożytni astronomowie nie znali tego gwiazdozbioru. Lacaille użył do stworzenia tej konstelacji kilku gwiazd z dziobu Argo, paru z Żagla i kilku nigdzie nieprzypisanych. Jak kilka innych stworzonych przez opata ta również reprezentuje przyrząd inżynierski. Starożytny okręt nie mógł jednak być wyposażony w kompas, więc konstelacja nie może być uznawana za część dawnego statku^[2].

Kompas wraz z logiem w „Uranografii” Bodego

Pewnie z powodu tego niedopasowania sir William Herschel w roku 1844 zaproponował zmianę nazwy na Maszt, łac. Malus. Zresztą już od XVI wieku te gwiazdy często były rysowane w atlasach nieba jako maszt lub reja Argo. W mitologii greckiej Argo był opisywany jako galera napędzana przez 50 wioślarzy i prawdopodobnie nie miał masztu. Propozycja Herschela nie spotkała się z dobrym przyjęciem i wynalazek Lacaille’a pozostał na niebie. Johann Bode dołączył do Kompasu dodatkowy przyrząd, Lochium Funis, przedstawiający log (linę z drewnianym klockiem, służącą niegdyś marynarzom do mierzenia prędkości statku i przebytej drogi). Bode traktował go jako część tej samej konstelacji i wymienił łącznie gwiazdy obu figur; również ta propozycja nie zyskała szerszego uznania^[2][3]. Od tego czasu nie było poważnych zmian w składzie konstelacji^[1].

Gwiazdy kompasu

Główne gwiazdy czwartej wielkości i bledsze nie mają żadnego podobieństwa do pudełka zawierającego okrągły kompas.

• α Pyxidis – jasny olbrzym klasy B, jedenaście razy bardziej masywny i 18 000 razy jaśniejszy od Słońca. Najjaśniejsza gwiazda konstelacji jest blada, bo znajduje się daleko od nas w odległości 830 lat świetlnych i świeci przez chmurę pyłu w Drodze Mlecznej. Sprawia to, że zdaje się jeszcze bledsza^[1].
• β Pyxidis – gwiazda podwójna, odległość 388 lat świetlnych, dominuje gwiazda typu widmowego G5II-III i jasności 3,97^m
• γ Pyxidis – olbrzym, typ widmowy K3III, jasność 4,02^m, odległość 209 lat świetlnych
• T Pyxidis to nowa powrotna, która typowo ma jasność zaledwie 15,5^m, ale podczas wybuchu potrafi osiągnąć jasność nawet 6,0-7,0^m – czyli na granicy widoczności nieuzbrojonym okiem. Dotychczas zaobserwowano sześć jej pojaśnień w latach 1890, 1902, 1920, 1944, 1966 i 2011. Pierwsze wybuchy powtarzały się co około 19 lat, na ostatnie czekano 45 lat. Jest to układ podwójny kataklizmiczny – składający się z gwiazdy podobnej do Słońca przelewającej swą materię na powierzchnię białego karła. Szacuje się, że za około 10 milionów lat przekroczy masę Chandrasekhara, zapadnie się pod własnym ciężarem i wybuchnie jako supernowa typu Ia. Gwiazda znajduje się w odległości około 3,3 tysięcy lat świetlnych^[4].

Interesujące obiekty

W związku z tym, że Kompas leży blisko Drogi Mlecznej, można znaleźć w nim kilka otwartych gromad gwiazd.

• Na granicy Kompasu i Żagla znajduje się mgławica planetarna NGC 2818, która tylko z pozoru stanowi część gromady otwartej NGC 2818 A.
• Najjaśniejsza galaktyka konstelacji to NGC 2613. W 20-centymetrowym teleskopie wygląda jak jasne mgliste wrzeciono z wieloma bladymi gwiazdami w tle^[1].
• IC 2469 to bardzo podobna, nieco mniejsza galaktyka leżąca na południu Kompasu^[1].
• NGC 2658, gromada otwarta, o jasności 9,0^m leżąca w odległości 230 lat świetlnych. W skład gromady wchodzi około 60. gwiazd^[5].

Zobacz też

Zobacz multimedia związane z tematem: Gwiazdozbiór Kompasu

Zobacz hasło Kompas w Wikisłowniku

• lista gwiazd w gwiazdozbiorze Kompasu
• lista najjaśniejszych gwiazd w poszczególnych gwiazdozbiorach
• kompas magnetyczny

Przypisy

1. Praca zbiorowa: KOSMOS. Warszawa: Buchmann Sp. z o.o., 2012, s. 438–439. ISBN 978-83-7670-323-7.
2. Ian Ridpath: Gwiazdy i planety. Przewodnik Collinsa. Warszawa: MULTICO Oficyna Wydawnicza, 2010, s. 216. ISBN 978-83-7073-928-7.
3. Lochium Funis, the log and line. W: Ian Ridpath: Star Tales. James Clarke & Co., 1988. ISBN 978-0-7188-2695-6. Brak numerów stron w książce
4. Kamil Złoczewski: W objęciach Hydry. T. 65. Poznań: Amermedia Sp. z o.o., 2013, s. 23, seria: Kosmos. Tajemnice Wszechświata. ISBN 978-83-252-1918-5.
5. Jan Desselberger, Jacek Szczepanik: Tablice astronomiczne z przewodnikiem po gwiazdozbiorach. Bielsko-Biała: PPU „PARK” Sp. z o.o., 2002, s. 102. ISBN 83-7266-156-1.

Kontrola autorytatywna (gwiazdozbiór):

• GND: 1064603238

Encyklopedie internetowe:

• PWN: 3924583
• Britannica: topic/Pyxis
• БРЭ: 2086938
• SNL: Kompasset
• Catalana: 0012535
• DSDE: Kompasset