Gryfici (Świebodzice)

Gryfici (Świebodzice) – średniowieczny ród rycerski, którego przedstawiciele w XII i XIII w. zajmowali dominującą pozycję wśród możnowładztwa małopolskiego.

Herb Gryf

Pochodzenie i historia

Nazwa rodu urobiona została od gryfa, będącego godłem ich herbu, którego dowody używania istnieją jednak dopiero w XIV w. (stąd zwani też są, szczególnie w odniesieniu do wcześniejszego okresu, Świebodzicami, od zawołania rodowego "Świeboda")^[1]. Za pierwszych wybitnych przedstawicieli rodu uważa się arcybiskupa Janika (zm. po 1167 r.) i Jaksę z Miechowa (zm. ok. 1176), krzyżowca i fundatora klasztoru bożogrobców w Miechowie, utożsamianego przez część badaczy z Jaksą z Kopanicy (księciem połabskich Stodoran)^[2]. Jego znaczenie i zamożność zapewne w dużym stopniu było związane z małżeństwem z córką potężnego palatyna Piotra Włostowica. Ponieważ sam Jaksa nie pozostawił męskich potomków, późniejsi członkowie rodu mieli pochodzić od jego męskich krewnych.

Nie jest do końca jasne pochodzenie rodu – wydaje się, iż jego korzenie tkwiły w Małopolsce, choć pojawiły się także również podejrzenia, że pochodzili oni ze Śląska, Danii czy Czech (często podstawą do tych przypuszczeń były niejasne informacje na temat wspomnianego Jaksy)^[3]. Dyskusyjne były także związki rodu z książęcą dynastią pomorską Gryfitów (w starszej literaturze wspominano o bezpośrednim pochodzeniu Gryfitów pomorskich od małopolskich, zostało to jednak zakwestionowane)^[4].

Szczyt potęgi rodu przypadł na XII i XIII w., gdy jego przedstawiciele rodu posiadali dominującą pozycję wśród możnowładztwa małopolskiego, niejednokrotnie decydując o obsadzie tronu książęcego w Krakowie. Stopniowa utrata znaczenia rodu nastąpiła w drugiej połowie XIII w., a w XIV w. członkowie rodu w zasadzie znikają z najważniejszych polskich urzędów.

Tereny, na których skupiały się dobra Gryfitów, to przede wszystkim okolice Krakowa – na wschód od niego (Pogórze Karpackie w rejonie Bochni, czy bliżej położony ośrodek rodowy z centrum w Ruszczy i Branicach) oraz na północ (okolice Jędrzejowa, w czasach przedfundacyjnych – Brzeźnicy^[5] – z której pisało się wielu członków rodu). Oprócz tego Gryfici dysponowali także licznymi dobrami na Śląsku.

Wybitni przedstawiciele rodu

• Jaksa z Miechowa (zm. 1176) – krzyżowiec, zięć Piotra Włostowica, prawdopodobnie identyczny z Jaksą z Kopanicy, księciem połabskim
• Janik (zm. po 1167) – arcybiskup gnieźnieński
• Mikołaj^[6] (zm. 1202) – wojewoda krakowski, dowódca wojsk małopolskich w bitwie nad Mozgawą
• Marek z Brzeźnicy (zm. 1230/1231) – wojewoda krakowski
• Teodor (zm. 1237) – wojewoda krakowski
• Klemens z Brzeźnicy (zm. 1241) – kasztelan krakowski, który poległ w bitwie pod Chmielnikiem
• Jan Klimontowic (zm. po 1243) – kasztelan cieszyński i toszecki
• Andrzej z Brzeźnicy (zm. 1244) – biskup płocki
• Klemens z Ruszczy (zm. 1256) – kasztelan i wojewoda krakowski, najbliższy współpracownik księcia Bolesława Wstydliwego
• Wierzbięta z Ruszczy (zm. po 1310) – kasztelan i wojewoda krakowski
• Wierzbięta z Branic (zm. 1424) – stolnik krakowski

Potomkowie rodu

Obok wspomnianych wyżej pomorskich Gryfitów, których bezpośrednie pochodzenie od małopolskich jest jednak dość nieprawdopodobne, z rodu Gryfitów-Świebodziców wywodzi się wiele późniejszych rodzin szlacheckich. Jedną z nich byli Braniccy herbu Gryf, których gniazdo rodowe znajdowało się w Ruszczy i Branicach, dawnych siedzibach Gryfitów. Ród ten należał do magnaterii Rzeczypospolitej Obojga Narodów; wymarł w XVIII wieku. Blisko spokrewniony z Gryfitami był też inny średniowieczny ród możnowładczy – Lisów, najprawdopodobniej wywodzący się z tego samego korzenia w linii męskiej^[7].

Literatura

• A. Małecki, Studya heraldyczne, t. I, Lwów 1890, s. 268-285, t. II, Lwów 1890, s. 46-67
• L. M. Wójcik, Ród Gryfitów do końca XIII wieku. Pochodzenie — genealogia — rozsiedlenie, "Historia" CVII, Wrocław 1993.