Granica (film 1938)

Granica – polski film fabularny z 1938 roku w reżyserii Józefa Lejtesa, według scenariusza napisanego wraz ze Stanisławem Urbanowiczem i Eugeniuszem Bundą na podstawie powieści Zofii Nałkowskiej. Jest to pierwsza kinowa adaptacja dzieła Nałkowskiej, przed filmem Jana Rybkowskiego z 1977 roku.

Granica

Mieczysława Ćwiklińska, Jerzy Pichelski i Aleksander Zelwerowicz w jednej ze scen filmu
Gatunek	dramat
Rok produkcji	1938
Data premiery	29 października 1938
Kraj produkcji	Polska
Język	polski
Czas trwania	105 min
Reżyseria	Józef Lejtes
Scenariusz	Stanisław Urbanowicz Józef Lejtes Eugeniusz Bunda
Główne role	Jerzy Pichelski Lena Żelichowska Elżbieta Barszczewska
Muzyka	Marian Neuteich
Zdjęcia	Seweryn Steinwurzel
Scenografia	Stefan Norris Jacek Rotmil
Produkcja	Parlofilm

Fabuła

Zobacz więcej w artykule Granica (powieść), w sekcji Zarys fabuły.

Młody arystokrata Zenon Ziembiewicz wraca do kraju, ze studiów w Paryżu. Na miejscu odnawia znajomość z dawną ukochaną Elżbietą. Równocześnie nawiązuje romans z młodą służącą – Justyną. Nie przejmuje się tym, że swoim zachowaniem krzywdzi obie zakochane w nim kobiety. Gdy Justyna oznajmia Zenonowi, że jest w ciąży, Elżbieta z nim zrywa^[1]. Zenon stara się zapomnieć o nieudanych podbojach miłosnych, jako prezydent Warszawy stara się energicznie pracować. Justyna na prośbę Zenona dokonuje aborcji, podczas gdy ostatecznie on sam wiąże się z Elżbietą. Z tęsknoty za utraconym dzieckiem Justyna planuje zemstę; w międzyczasie prezydenta pogrąża afera budowlana z jego udziałem. Justyna, złożywszy wizytę u Zenona, wypala mu twarz kwasem. Okaleczony Zenon strzela sobie w skroń i pozbawia się życia^[1].

Obsada

Źródło: Filmpolski.pl^[1]

• Jerzy Pichelski – Zenon Ziembiewicz
• Mieczysława Ćwiklińska – matka Zenona
• Elżbieta Barszczewska – Elżbieta Biecka
• Mieczysław Cybulski – Franek
• Stanisława Wysocka – ciotka Elżbiety, Kolichowska
• Lena Żelichowska – Justyna Bogutówna
• Helena Buczyńska – matka Justyny
• Bogusław Samborski – plenipotent Czechliński
• Zbigniew Ziembiński – Awaczewicz
• Aleksander Zelwerowicz – ojciec Zenona
• Jan Ciecierski – lekarz
• Wanda Jarszewska – Tawnicka
• Aleksander Bogusiński – Tczewski
• Izabella Kalitowicz – Posztraska
• Alina Halska – zakonnica
• Jerzy Kordowski – kelner
• Janina Krzymuska – Niestrzępowa
• Zofia Wierzejska – Warkoniowa
• Jadwiga Bukojemska – Wagner
• Jan Tomasik – rewident
• Jerzy Chodecki – lokaj
• Zygmunt Strużewski – portier

• 
  Jerzy Pichelski (1947)
• 
  Mieczysława Ćwiklińska (1937)
• 
  Elżbieta Barszczewska (1947)
• 
  Lena Żelichowska (1931)

Produkcja

Zofia Nałkowska (1932), autorka pierwowzoru literackiego

Podstawą literacką dla filmu Józefa Lejtesa była powieść Zofii Nałkowskiej Granica (1935), która w chwili pierwszego wydania została bardzo pozytywnie przyjęta przez krytyków, była też wielce poczytna (2600 egzemplarzy do 1939 roku)^[2]. Lejtes wraz ze Stanisławem Urbanowiczem i Eugeniuszem Bundą napisał scenariusz na podstawie powieści^[1], przy udziale samej Nałkowskiej^[3]; w reżyserii Lejtesowi asystowali Bunda i Krystyna Zelwerowicz^[1]. Zdjęcia do filmowej wersji Granicy nakręcił Seweryn Steinwurzel, natomiast scenografię wykonali Jacek Rotmil i Stefan Norris. Muzykę skomponował Marian Neuteich, a kierownikiem produkcji został Norbert Tarler. Film wyprodukowała wytwórnia Parlofilm^[1].

Odbiór

Plakat zawiadamiający o pokazie filmu Granica w Sanoku w 1939

W chwili premiery Granica odniosła wielki sukces komercyjny^[4], lecz po II wojnie światowej długo była przyjmowana niechętnie. Jerzy Toeplitz w retrospektywnym artykule dla „Filmu” z 1963 roku uznawał, że obsada aktorska została źle dobrana, a Lejtes zmarnował krytyczny potencjał powieści Nałkowskiej, zwłaszcza na tle lepiej zaadaptowanych filmów opartych na gorszych powieściach z epoki (np. Wspólnego pokoju, 1959, Wojciecha Jerzego Hasa na podstawie powieści Zbigniewa Uniłowskiego)^[5]. Toeplitz podsumowywał: „Zenon Ziembiewicz, Elżbieta Biecka i Justyna Bogutówna – to postacie, które warto wskrzesić na ekranie. W pełnym wymiarze – a nie w wersji okaleczonej […], spreparowanej przez wytwórnię Parlofilm”^[5].

Krytyk filmowy Jan Olszewski w tekście z 1978 roku wyraził inną opinię. Wprawdzie z rozczarowaniem przyjmował nazbyt jednoznaczną kreację Pichelskiego jako Ziembiewicza, lecz chwalił obsadę ról drugoplanowych i rolę, jaką w odbiorze filmu odgrywają rekwizyty. Staroświeckie meble towarzyszące pierwszej części filmu konotują „nastrój pogody, spokoju i bezpieczeństwa”, natomiast druga część filmu z nowoczesnym umeblowaniem wnętrza mieszkania bohatera eksponuje „chłód, trzeźwość, wyrachowanie”^[6]. Zdaniem Olszewskiego ów kontrast pokazuje „metaforyczny portret współczesnej sobie [reżyserowi] Polski”^[6].

Sheila Skaff pisała natomiast w retrospektywnej książce z 2008 roku, iż „dobrze wykreowane postacie sprawiają, że jest to jeden z najbardziej podziwianych i naśladowanych filmów przedwojennej Polski”^[7]. Zdaniem Skaff, na przykładzie takich filmów jak Dziewczęta z Nowolipek i Granica, Lejtes ujawnia „wyjątkową zdolność do tworzenia szeregu kobiecych postaci różniących się postawami i pragnieniami, ale połączonych złożonością i głębią ich osobowości”^[8]. Ewelina Wejbert-Wąsiewicz wskazywała Granicę Lejtesa jako jeden z pierwszych polskich filmów poruszających wątek niechcianej ciąży i aborcji^[3]. Wojciech Otto z kolei wymieniał Granicę wśród ledwie kilku filmów o ambicjach artystycznych w międzywojennej Polsce, obok Legionu ulicy (1932) Aleksandra Forda, Ludzi Wisły (1938) Forda i Jerzego Zarzyckiego (1938), Przebudzenia (1934) Forda i Jana Nowiny-Przybylskiego oraz Strachów (1938) Eugeniusza Cękalskiego i Karola Szołowskiego^[9].

Joanna Preizner podsumowywała, że tak jak Dziewczęta z Nowolipek, Granica „w przeciwieństwie do wielu produkcji z tego okresu […] mówiła o konkretnych problemach, odwoływała się do doświadczeń znanych niemal każdemu”. Oba filmy Lejtesa zdaniem Preizner „były świetnie zrealizowane […] i zagrane”^[10].