Darwinizm

Darwinizm – ogólna teoria rozwoju życia sformułowana przez brytyjskiego przyrodnika Karola Darwina^[1]. Teoria stała się fundamentem nauki o ewolucji organizmów oraz wpłynęła na myśl filozoficzną. Twórców odwołujących się do teorii ewolucji Darwina w dziełach filozoficznych określa się jako darwinistów. Myśl filozoficzna odwołująca się do teorii ewolucji nie jest jednorodna. Poszczególni autorzy tworzą frakcje, a na łamach czasopism odbywa się dyskurs pomiędzy nimi^[2]. Teoria Darwina wpływa zarówno na naukę, jak i politykę. Kontekst społeczny i polityczny prowadzi do zakłócenia nauki ideologią, czego efektem jest odmienne przedstawianie poglądów w poszczególnych tradycjach narodowych^[3]. Interpretacja ewolucji biologicznej wzbogacona o osiągnięcia genetyki doprowadziła do powstania neodarwinizmu, koncentrującego się na zmianach w genotypie i fenotypie organizmu. Koncepcja ta jednak nie pozwoliła na pełne wyjaśnienie znanych biologii zjawisk^[4]. Rozwinięcie teorii Darwina określane jako nowoczesna synteza ewolucyjna^[5] (ang. modern synthesis) doprowadziło do dwóch ujęć nazwanych neodarwinizmem. Pierwsze z nich koncentruje się na działaniu genów i traktuje organizm jako replikator. Drugie poświęca więcej uwagi plastyczności organizmów i zmianom adaptacyjnym^[6]. Powstał także holistyczny darwinizm, który dostrzega ewolucję na wszystkich poziomach organizacji życia, w tym na poziomie superorganizmów, jakim są społeczeństwa. Paradygmat darwinizmu holistycznego wywołuje konsekwencje nie tylko w biologii, lecz także w naukach społecznych, szczególnie w ekonomii i politologii^[7].

Ten artykuł dotyczy teorii rozwoju życia. Zobacz też: inne znaczenia.

Teorię ewolucji Darwin przedstawił w dziele pt. „On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life”

Geneza i rozwój

Główna idea teorii ewolucji została przedstawiona przez Alfreda Wallace’a i Karola Darwina w roku 1858 na zebraniu Towarzystwa Linneuszowego. Do koncepcji doboru naturalnego obaj naukowcy doszli niezależnie. Szczegóły teorii Darwin przedstawił w dziele O powstawaniu gatunków, którego pierwsze wydanie ukazało się w roku 1859. Ideą przewodnią darwinizmu jest koncepcja doboru naturalnego, nazywana walką o byt. Jednak zarówno Darwin, jak i Wallace wielokrotnie tłumaczyli, że sformułowania tego nie należy traktować dosłownie, lecz metaforycznie. Walka o byt polega więc na ciągłym współzawodnictwie osobników jednego gatunku albo osobnikami różnych gatunków lub też jest to walka z fizycznymi warunkami środowiska^[8]. Darwin podtrzymał też ogólnie koncepcję Lamarcka o ciągłych i stopniowych zmianach organizmów, odrzucając możliwość cudownej interwencji w ich powstaniu. Powstawanie gatunków uznał za efekt istniejących praw przyrody^[9]. W książce Darwina pojawiła się też ważna dla teorii ewolucji hipoteza o pochodzeniu wszystkich istniejących współcześnie organizmów od jednego przodka^[10].

Część tez zostało (po licznych dyskusjach) przyjęte jeszcze za życia Darwina. Teoria doboru naturalnego zyskała potwierdzenie dzięki badaniom ekologicznym i biogeograficznym. Kluczowych dowodów na potwierdzenie monofiletyczności życia na Ziemi dostarczyła dopiero biologia molekularna.

Do sformułowania współczesnej teorii ewolucji, opartej na przemyśleniach Darwina, ale adekwatnej do stanu wiedzy w wieku XX, wybitnie przyczynił się Theodosius Dobzhansky swoją syntezą ewolucjonizmu Darwina z genetyką mendlowską opublikowaną w książce pt. Genetics and the Origin of Species (1937) i wielu innych^[5].

W zakresie filozofii i światopoglądu konsekwencją idei ewolucji jest zakwestionowanie teoretycznych podstaw poglądów teocentrycznych i antropocentrycznych. Filozoficzne wizje historii naturalnej rozeszły się z wizjami teologii naturalnej, a status gatunku ludzkiego zrównał się ze statusem innych gatunków^[9].

Implikacje społeczne darwinizmu

Osobne artykuły: Darwinizm społeczny i Ekonomia ewolucyjna.

Karykatura Darwina opublikowana w The Hornet

Darwinizm zainspirował nauki społeczne do nowego sposobu myślenia. Zwrot do rasistowskiego myślenia nastąpił, kiedy zaczęto stosować teorię Darwina do społeczeństw ludzkich. Darwinizm społeczny został w tym kontekście stworzony przez Galtona, a następnie szeroko zaakceptowany w sferach akademickich^[11]. Ówczesne odkrycia naukowe przyczyniły do społecznego poparcia dla zastosowań darwinizmu w sferze życia społecznego. Rozkwitła eugenika. Od późnego XIX wieku, aż do końca II wojny światowej, eugenika miała silny wpływ na publiczne i zdrowotne ustawodawstwo w Europie i w USA^[11].

Zdaniem Kennetha Millera ewolucja często bywała przesadnie stosowana (ang. overapplied) i nadinterpretowywana (over-interpreted), wystarczy spojrzeć na eugenikę. Nadzieję daje to, że nauka koryguje się sama z czasem. Dave Wilson dodaje w tym kontekście, że korekcje w nauce możliwe są tylko, kiedy istnieje różnorodność opinii^[12]. Pomimo rozpowszechnionych sugestii, darwinizm nie daje podstaw do żadnej z form rasizmu, seksizmu, nacjonalizmu lub imperializmu ani moralnych przesłanek dla zwolenników hasła „przetrwania najlepszych”. Nie wyklucza, ani nie uznaje za nienaturalne współpracy i altruizmu. Współcześnie idee Darwina wykorzystywane są do tłumaczenia zjawisk społecznych, których wyjaśnieniem zajmują się nauki społeczne^[13].

W dziele „O pochodzeniu człowieka” Darwin napisał^[14]:

Wydaje się niemal pewne, że kiedyś w przyszłości, zresztą niedalekiej, bo mierzonej stuleciami, cywilizowane rasy ludzkie wytępią rasy dzikie, by zająć ich miejsce na świecie. W tym samym czasie małpy człekokształtne, jak zauważa prof. Schaaffhausen, bez wątpienia zostaną również wytępione. Wtedy luka jeszcze się powiększy, ponieważ będzie się rozciągać między człowiekiem o wyższym stopniu cywilizacji, przypuszczalnie wyższym niż u przedstawicieli obecnej rasy kaukaskiej, a jakąś małpą tak nisko stojącą, jak np. pawian, zamiast, jak obecnie, pomiędzy Murzynem czy Australczykiem a gorylem.

Karol Darwin, O pochodzeniu człowieka, tłum. Stanisław Panek, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1959, s. 155–156.

Robert Richards (2013) potwierdził, że Darwin akceptował koncepcję hierarchii ras. Autor zaznacza jednak, że Darwin nie był twórcą tej koncepcji; hierarchie ras tworzyli autorzy działający jeszcze przed Darwinem, tacy jak Karol Linneusz, Johann Friedrich Blumenbach, Georges Cuvier i Carl Gustav Carus, a Darwin jedynie przyjął koncepcję powszechnie w jego czasach przyjmowaną w literaturze naukowej^[15].

Teoria Piotra Kropotkina

Piotr Kropotkin w książce Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju opublikowanej w roku 1902 skrytykował tezy darwinizmu społecznego. Odwołując się do swoich obserwacji, dokonanych na zwierzętach i ludziach, zauważa, że przedstawiona przez Darwina walka o byt wyraża się zarówno w konkurowaniu osobników jednego gatunku o ograniczone zasoby środowiska, jak i współpracą pomiędzy osobnikami. Swoje wnioski odniósł także do ludzi twierdząc, że tak jak wojny i eksterminacja są zjawiskami istniejącymi naturalnie i powszechnie tak samo powszechna jest wzajemna pomoc, która prowadzi do kreatywności i rozwoju^[16]. Kropotkin napisał^[17]:

W świecie zwierzęcym widzimy, że ogromna większość gatunków żyje w społecznościach, i że znajdują one w zgrupowaniach najlepszą obronę dla przetrwania: rozumianą oczywiście w szeroko pojętym sensie darwinizmu – nie jako walkę o środki życiowe, ale jako walkę przeciwko wszystkim naturalnym warunkom, które nie sprzyjają gatunkowi. Gatunki zwierzęce, w których walka pojedynczych osobników została zredukowana do najwęższych granic, i w których praktyka wzajemnej pomocy osiągnęła najwyższy rozwój, są zawsze najliczniejsze, najlepiej prosperujące, i najbardziej otwarte na przyszły rozwój. Wzajemna obrona istniejąca w takim przypadku, możliwość przeżycia do wieku starczego i gromadzenia doświadczeń, wyższy poziom intelektualny i dalszy wzrost umiejętności socjalnych zapewniają utrzymanie gatunku, jego rozszerzenie i następującą postępową ewolucję. Kontrastując, gatunki niesocjalne są skazane na rozkład.

Koncepcje współpracy przedstawione przez Kropotkina i innych neodarwinistów znalazły także potwierdzenie w królestwie roślin. W latach 80. XX wieku okryto istnienie sieci mikoryzowych, umożliwiających wzajemną pomoc pomiędzy osobnikami tego samego a nawet różnych gatunków^[18] (zob. nieantagonistyczne interakcje międzygatunkowe, biocenoza, struktura ekosystemu).

Zobacz też

Zobacz hasło darwinizm w Wikisłowniku

• ewolucyjna biologia rozwoju
• teistyczny ewolucjonizm