Daktylowiec właściwy

Daktylowiec właściwy (Phoenix dactylifera L.), palma daktylowa, daktylowe drzewo – gatunek rośliny z rodziny arekowatych (popularnie nazywanych palmami). W stanie dzikim nie występuje, jest natomiast uprawiany w wielu krajach świata^[4].

Daktylowiec właściwy

Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	arekowce
Rodzina	arekowate
Rodzaj	daktylowiec
Gatunek	daktylowiec właściwy
Nazwa systematyczna
Phoenix dactylifera L. Sp. pl. 2:1188. 1753[3]

Owoce

Owoce świeże i suszone

Morfologia

Kłodzina

Brązowa, zwężająca się ku górze, zwieńczona zielonym pióropuszem liści. Osiąga wysokość 15–25 m. Czasami z jednego systemu korzeniowego wyrasta kilka kłodzin^[5].

Liście

Pierzaste, sztywne, o długości do 3 m. Pojedynczy liść składa się z lancetowatych, ostro zakończonych listków, których liczba może dochodzić do 150^[5]. Liście na szczycie korony są wzniesione, niższe zwisające^[6]. Ogonek liściowy ma trójkątny przekrój poprzeczny z dwoma kątami bocznymi i jednym grzbietem, po jego obu stronach znajdują się liczne kolce^[7].

Kwiaty

Jest wiatropylną rośliną dwupienną. Drobne, niepozorne kwiaty zebrane są w miotlasty, rozgałęziony kwiatostan, które początkowo osłonięte są długą, sztywną pochwą. Kwiatostan męski ma około 2 tysięcy kwiatów, żeński mniej. Kwiaty męskie zbudowane są z 6 działek okwiatu i 6 pręcików, kwiaty żeńskie z 6 działek i 3 słupków, dojrzewa tylko jeden z nich, 2 pozostałe obumierają^[8].

Owoce

Nazywane daktylami, jednonasienne jagody^[9] o zmiennym kształcie, zwykle podługowate, osiągające do 7 cm długości i do 3 cm średnicy^[10], żółtoczerwone^[8], brązowe do czarnych^[10]. Nasiono podłużne, brązowe nasiono^[8].

Składniki odżywcze

Daktyle są bardzo dobrym źródłem przeciwutleniaczy i wykazują właściwości przeciwmutagenne w badaniach in vitro^[11]. Owoc składa się w 70% z węglowodanów (głównie z cukrów), co sprawia, że jest to jeden z najbardziej pożywnych naturalnych produktów spożywczych dostępnych dla człowieka. Zawartość wody wynosi od 15 do 30% w zależności od odmiany i stadium dojrzałości owocu^[7].

Wartość energetyczna

Daktyle są bardzo pożywne, przyswajalne i są wysokoenergetyczne.

Palma daktylowa jest dobrym źródłem żywności o wysokiej wartości odżywczej. Owoc daktylowy jest bogaty w składniki odżywcze, a dzięki swoim wartościom dietetycznym zawsze był wysoko oceniany przez ludzi. Daktylowce dają ponad 3 000 kalorii na kilogram^[7].

Białka i tłuszcze

Obie substancje występują w małych ilościach. Tłuszcz jest głównie skoncentrowany w skórze i ma bardziej fizjologiczne znaczenie w ochronie owocu niż przyczynianie się do wartości odżywczej miąższu daktyli^[7].

Witaminy i minerały

Daktylowce na etapie dojrzewania, w którym są zwykle i najczęściej spożywane, zawierają:

• witaminy A, B1, B2 i niacynę w rozsądnych ilościach, ale brak znaczących ilości innych witamin, w szczególności witaminy C,
• dobre źródło potasu, wapnia i żelaza,
• małe ilości chloru, miedzi, magnezu, siarki i fosforu^[7].

Zastosowanie

Sztuka kulinarna

Osobny artykuł: daktyle.

• Daktyle są głównym celem uprawy palmy daktylowej. Są słodkie, mają mięsisto-mazisty miąższ i są bardzo pożywne. Zawierają ponad 50% cukrów i witaminy. Wyróżnia się dwa ich rodzaje^[8]:
  • miękkie – po wyciśnięciu uzyskuje się z nich sok zwany "miodem palmowym", z którego wytwarza się bardzo odżywczy „chleb daktylowy”^[8],
  • twarde – o dużej zawartości skrobi; zjadane na surowo lub mielone na mąkę, z której po dodaniu mąki jęczmiennej wypieka się tzw. "chleb pustyni".
• Wino i wódka palmowa: z soku uzyskanego z naciętego kwiatostanu daktylowca otrzymuje się po fermentacji wino palmowe, a w procesie jego destylacji wódkę palmową^[8].
• Daktylowiec jako źródło cukru dla człowieka – z zagęszczonego soku pozyskiwanego z palmy powstaje brunatny, ciągnący się cukier zwany jaggery^{[potrzebny przypis]}.

Roślina ozdobna

W krajach o ciepłym klimacie (strefy mrozoodporności 10-12) daktylowiec jest uprawiany w ogrodach, alejach, parkach. W Polsce jest uprawiany w doniczkach i różnych pojemnikach jako roślina pokojowa^[6].

Inne zastosowania

• Kłody stanowią materiał budowlany, wykorzystywane są także jako opał^[8].
• Z liści Żydzi budowali swoje szałasy w czasie 40-letniej tułaczki po pustyni. Obecnie nadal liści używa się do krycia dachów^[12].
• Z liści wykonuje się maty, ich włókna stosuje się w plecionkarstwie^[12].
• Mielone pestki stanowią paszę dla zwierząt hodowlanych^[12].
• Z pestek wykonywano naszyjniki i bransolety^[12].
• Z włókien osadki liści wykonywano pędzle^[12].

Historia uprawy

Jest jednym z najdawniej uprawianych drzew. Uprawiany był przez ludy starożytnego Bliskiego Wschodu: Sumerów, Kananejczyków, Chaldejczyków, Asyryjczyków. Zapylenie krzyżowe daktylowca jest narysowane na reliefie asyryjskim pochodzącym sprzed 3 tysięcy lat p.n.e. Znany i uprawiany był również przez Żydów^[12]. Między 1963 i 1991 rokiem w wyniku wykopalisk w Izraelu (m.in. w twierdzy Masada) archeolodzy znaleźli nasiona daktylowców sprzed ok. 1900 do 2400 lat. „Najmłodsze” nazwane Metuzalemem (Methuselah) udało się skiełkować na początku XXI wieku. Z dalszych, w sumie 34 zasadzonych nasion, wykiełkowało 6^[13][14]. Według Pliniusza Starszego najsłodsze daktyle w I w. n.e. pochodziły z Judei.

Uprawa

Daktylowce uprawiane w mieszkaniu rosną wolno, można je więc uprawiać przez wiele lat, zanim staną się zbyt duże na warunki mieszkaniowe. W mieszkaniu nie zakwitają i nie owocują. Daktylowca właściwego uprawia się z sadzonek wyprodukowanych przez ogrodników, lub z nasion. Kiełkują długo, nawet trzy miesiące^[15].

Najlepiej rośnie na żyznej, gliniastej ziemi, w miejscu o rozproszonym świetle. Najlepsze są doniczki wysokie i wąskie. Nie lubi pomieszczeń ogrzewanych, jednak temperatura nie może spaść poniżej 10 °C. Zimą zazwyczaj zrzuca dolne liście. Latem należy go podlewać obficie 2-3 razy w tygodniu, zimą raz na dwa tygodnie. Co roku przesadza się go do większej doniczki. Liście z kurzu czyści się przez spryskiwanie lub odkurzanie miotełką z piór^[15]. Palma daktylowa jest jednym z największych producentów żywności na hektar, a produkcja na świecie znacznie przekracza 3 miliony ton^[7].

Głównymi producentami daktyli w 2017 roku byli kolejno: Irak, Iran, Algieria, Arabia Saudyjska i Pakistan^[7].

Wymagania klimatyczne

Palma daktylowa uprawiana jest w regionach suchych i półsuchych, które charakteryzują się długim i gorącym latem, brakiem opadów (lub co najwyżej niskimi) i bardzo niskim poziomem wilgotności względnej podczas okresu dojrzewania. Wyjątkowe wysokie temperatury (nawet 56 °C) są dobrze znoszone przez palmę daktylową przez kilka dni w trakcie nawadniania. Punkt zerowy roślinności palmy daktylowej wynosi 7 °C, powyżej tego poziomu wzrost jest aktywny i osiąga optimum w około 32 °C^[7].

Daktylowiec nie wykazuje uszkodzeń w wietrznych warunkach. Palma daktylowa może wytrzymać silny, gorący wiatr^[7].

Udział w kulturze

• W Biblii hebrajskie słowo oznaczające daktylowiec wymienione jest 26 razy, głównie jako roślina, ale także jako nazwa miejscowości i imię kobiety^[16].
• Dla Żydów daktylowiec był nie tylko źródłem pokarmu, ale od czasów Machabeuszy również symbolem sprawiedliwości i zwycięstwa. Liście daktylowca noszono podczas procesji. Zwyczaj ten kontynuowany jest również w Nowym Testamencie, np. podczas triumfalnego wjazdu Jezusa do Jerozolimy czy triumfu narodu wybranego w Apokalipsie (7,9)^[12].
• Podczas żydowskiego święta Sukkot z liści palmy daktylowej układane są bukiety zwane lulawem. Używane są podczas obrzędy dziękczynienia^[12].
• Tora zabraniała Żydom wycinania palm daktylowych i innych drzew owocowych podczas wojny (Pwt 20,19-20). Nie zawsze jednak było to przestrzegane. Szczególnie perfidne było wycięcie w okolicy wszystkich drzew z kwiatostanami męskimi i pozostawienie drzew z kwiatostanami żeńskimi – pozbawione zapylacza nie mogły owocować^[12].
• Palma daktylowa znajduje się w herbie Arabii Saudyjskiej i Kataru, zakonu paulinów, miasta Bet Sze’an, miał ją też na swojej pieczęci Thierry Alzacki.