Czyściec (roślina)

Czyściec (Stachys L.) – rodzaj roślin z rodziny jasnotowatych (Lamiaceae). Liczy ok. 300^[4]–375^[5] gatunków, występujących w strefach umiarkowanych i ciepłych, głównie na półkuli północnej^[6]. W strefie tropikalnej spotykany tylko w górach. Rośliny różnych siedlisk, najczęściej jednak miejsc suchych i skalistych^[7]. W obrębie rodzaju wyróżnia się dwa podrodzaje – Stachys i Betonica, przy czym pozycja tego drugiego jako podrodzaju lub odrębnego rodzaju nie jest ustalona i wciąż podlega debacie. Liczne gatunki uprawiane są jako ozdobne (zwłaszcza bukwica zwyczajna, czyściec wielkokwiatowy, czyściec wełnisty). Czyściec bulwiasty ma jadalne bulwy^[7].

Czyściec

Czyściec wełnisty
Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	jasnotowce
Rodzina	jasnotowate
Rodzaj	czyściec
Nazwa systematyczna
Stachys L. Sp. Pl. 580. 1753
Typ nomenklatoryczny
Stachys sylvatica L.[3]

Czyściec leśny

Czyściec błotny

Czyściec prosty

Czyściec wielkokwiatowy

Bukwica zwyczajna, czyściec lekarski

Rozmieszczenie

Zasięg rodzaju obejmuje wszystkie kontynenty z wyjątkiem Australii i Antarktydy^[7]. Najbardziej jest jednak zróżnicowany na półkuli północnej^[6], w strefie klimatu umiarkowanego^[7]. Do obszarów o szczególnym zróżnicowaniu rodzaju należy Turcja, w której występują 72 gatunki, w tym 25 endemitów, w całej Europie rośnie 81 gatunków (w tym 26 endemitów), liczne gatunki rosną w Azji południowo-zachodniej (tylko w Iranie 47 gatunków, w tym 25 endemitów) i pozostałej części Azji (np. w Chinach 18 gatunków, w tym 13 endemitów), poza tym w Afryce Północnej rośnie 20 gatunków (7 endemitów). Wyraźnie izolowany ośrodek znajduje się w Afryce Południowej, gdzie wśród 41 gatunków aż 40 to endemity). W Ameryce Północnej występuje 28–32 gatunków (w tym 22–25 endemitów), w Ameryce Środkowej 38 gatunków (wszystkie to endemity), w Ameryce Południowej – 12 (w tym 7 endemitów)^[8].

Gatunki dziko rosnące we florze Polski^[9]

• czyściec błotny Stachys palustris L.
• czyściec górski, cz. alpejski Stachys alpina L.
• czyściec kosmaty Stachys germanica L.
• czyściec leśny Stachys silvatica L.
• czyściec polny Stachys arvensis (L.) L. – antropofit zadomowiony
• czyściec prosty Stachys recta L.
• czyściec roczny Stachys annua (L.) L. – antropofit zadomowiony

W niektórych ujęciach do rodzaju włączana jest bukwica zwyczajna Betonica officinalis L. (jako Stachys officinalis L.).

Morfologia

Pokrój

Rośliny jednoroczne lub byliny, rzadko drewniejące u dołu (półkrzewy) lub krzewy^[4]. Osiągają zwykle do 70 cm wysokości^[7]. Często z kłączami^[4], czasem z bulwami^[7].

Liście

Naprzeciwległe, często gęsto owłosione^[4].

Kwiaty

Zebrane po dwa lub zwykle w większej liczbie w nibyokółki tworzące na szczycie pędu kwiatostan kłosokształtny^[4]. Szypułki kwiatowe bardzo krótkie lub kwiaty siedzące. Kielich rurkowaty, dzwonkowaty lub lejkowaty z 5 ząbkami i 5 lub 10 żyłkami. Ząbki kielicha zaostrzone do ościstych^[4]. Korona kwiatu grzbiecista – 5 płatków zrośniętych u nasady w rurkę, a na końcu dwuwargowe, przy czym górna, prosto wzniesiona warga powstaje z dwóch płatków (dlatego jest rozcięta), a dolna warga powstaje z trzech płatków. Środkowa łatka dolnej wargi z reguły jest większa od dwóch bocznych. Korona ma różną barwę – od białej, przez szarą, kremową, żółtą, pomarańczową, do purpurowej i czerwonej. Pręciki 4, w dwóch parach, zwykle wygięte na boki. Zalążnia dwukomorowa, w każdej z dwoma zalążkami. Szyjka słupka pojedyncza^[4][4].

Owoce

Rozłupnia rozpadająca się na cztery rozłupki^[4][4].

Systematyka

Rodzaj typowy plemienia Stachydeae w obrębie podrodziny Lamioideae w rodzinie jasnotowatych Lamiaceae Martinov, nom. cons.^[10]

W obrębie rodzaju wyróżniane są dwa podrodzaje – Stachys i Betonica (L.) Bhattacharjee, przy czym pozycja tego drugiego jako podrodzaju lub odrębnego rodzaju nie jest ustalona i wciąż podlega debacie. Badania molekularne wskazują na bazalną i odrębną pozycję roślin z grupy Betonica w stosunku do pozostałych roślin z rodzaju Stachys^[11][12][13], przemawiają za tym także wyniki analiz biochemicznych^[14] i z zakresu morfologii (odrębna budowa włosków)^[15].

Wykaz gatunków^[5][16][17]

• Stachys abchasica (N.P.Popov ex Grossh.) Czerep.
• Stachys acerosa Boiss.
• Stachys aculeolata Hook.f.
• Stachys adulterina Hemsl.
• Stachys aegyptiaca Pers.
• Stachys aethiopica L.
• Stachys affinis Bunge – czyściec bulwiasty
• Stachys agraria Schltdl. & Cham.
• Stachys ajugoides Benth.
• Stachys albanica Markgr.
• Stachys albens A.Gray
• Stachys albicaulis Lindl.
• Stachys albiflora N.E.Br.
• Stachys albotomentosa Ramamoorthy
• Stachys aleurites Boiss. & Heldr.
• Stachys alopecuros (L.) Benth.
• Stachys alpigena T.C.E.Fr.
• Stachys alpina L. – czyściec górski, cz. alpejski
• Stachys amanica P.H.Davis
• Stachys × ambigua Sm.
• Stachys anamurensis Sümbül
• Stachys andongensis Hiern
• Stachys angustifolia M.Bieb.
• Stachys anisochila Vis. & Pancic
• Stachys annua (L.) L. – czyściec roczny
• Stachys antalyensis Ayasligil & P.H.Davis
• Stachys aperta Epling
• Stachys arabica Hornem.
• Stachys arachnoidea Codd
• Stachys araucana Phil.
• Stachys araxina Kopell.
• Stachys arenaria Vahl
• Stachys arenariiformis Rouy
• Stachys argillicola Sebsebe
• Stachys aristata Greenm.
• Stachys arrecta L.H.Bailey
• Stachys arriagana B.L.Turner
• Stachys arvensis (L.) L. – czyściec polny
• Stachys aspera Michx.
• Stachys asperata Hedge
• Stachys asterocalyx Rech.f.
• Stachys atherocalyx K.Koch
• Stachys aucheri Benth.
• Stachys aurea Benth.
• Stachys babunensis Micevski
• Stachys bakeri Briq.
• Stachys balansae Boiss. & Kotschy – czyściec Balansy
• Stachys balensis Sebsebe
• Stachys ballotiformis Vatke
• Stachys bayburtensis R.Bhattacharjee & Hub.-Mor.
• Stachys baytopiorum Kit Tan & Yildiz
• Stachys beckeana Dörfl. & Hayek
• Stachys benthamiana Boiss.
• Stachys bergii G.A.Mulligan & D.B.Munro
• Stachys betoniciflora Rupr.
• Stachys biflora Hook. & Arn.
• Stachys bigelovii A.Gray
• Stachys bizensis Schweinf. ex Penzig
• Stachys × bodeana Bunge
• Stachys bogotensis Kunth
• Stachys bolusii Skan
• Stachys bombycina Boiss.
• Stachys boraginoides Schltdl. & Cham.
• Stachys brachiata Bojer ex Benth.
• Stachys brachyclada Noë ex Coss.
• Stachys brantii Benth.
• Stachys bridgesii Benth.
• Stachys bullata Benth.
• Stachys burchelliana Launert
• Stachys burgsdorffioides (Benth.) Boiss.
• Stachys × burrii P.H.Davis
• Stachys buttleri R.R.Mill
• Stachys byzantina K.Koch – czyściec wełnisty
• Stachys caffra E.Mey. ex Benth.
• Stachys calcicola Epling
• Stachys candida Bory & Chaub.
• Stachys canescens Bory & Chaub.
• Stachys cataonica R.Bhattacharjee & Hub.-Mor.
• Stachys chamissonis Benth.
• Stachys chasmosericea Ayasligil & P.H.Davis
• Stachys chinensis Bunge ex Benth.
• Stachys choruhensis Kit Tan & Sorger
• Stachys chrysantha Boiss. & Heldr.
• Stachys circinata L'Hér.
• Stachys citrina Boiss. & Heldr. ex Benth.
• Stachys clingmanii Small
• Stachys coccinea Ortega
• Stachys collina Brandegee
• Stachys comosa Codd
• Stachys cordata Riddell
• Stachys cordifolia Prain
• Stachys corsica Pers.
• Stachys cretica L. – czyściec szałwiolistny
• Stachys × cryptadenia Rech.f.
• Stachys cuneata Banks ex Benth.
• Stachys cydni Kotschy ex Gemici & Leblebici
• Stachys cymbalaria Briq.
• Stachys darcyana A.Pool
• Stachys debilis Kunth
• Stachys didymantha Brenan
• Stachys dinteri Launert
• Stachys discolor Benth. – czyściec dwubarwny
• Stachys distans Benth.
• Stachys diversifolia Boiss.
• Stachys dregeana Benth.
• Stachys drummondii Benth.
• Stachys durandiana Coss.
• Stachys duriaei Noë
• Stachys ehrenbergii Boiss.
• Stachys elliptica Kunth
• Stachys eplingii J.B.Nelson
• Stachys erectiuscula Gürke
• Stachys eremicola Epling
• Stachys eriantha Benth.
• Stachys euadenia P.H.Davis
• Stachys euboica Rech.f.
• Stachys fendleri Briq.
• Stachys flavescens Benth.
• Stachys flexuosa Skan
• Stachys floccosa Benth.
• Stachys floridana Shuttlew. ex Benth.
• Stachys folifolia Hedge
• Stachys fominii Sosn. ex Grossh.
• Stachys fontqueri Pau
• Stachys forsythii Hedge
• Stachys fragillima Bornm.
• Stachys fruticulosa M.Bieb.
• Stachys geobombycis C.Y.Wu
• Stachys germanica L. – czyściec kosmaty
• Stachys gilliesii Benth.
• Stachys glandulibracteata Y.B.Harv.
• Stachys glandulifera Post
• Stachys glandulosa Hutch. & E.A.Bruce
• Stachys globosa Epling
• Stachys glutinosa L.
• Stachys gossweileri G.Taylor
• Stachys graciliflora C.Presl
• Stachys graeca Boiss. & Heldr.
• Stachys grandidentata Lindl.
• Stachys grandifolia E.Mey.
• Stachys graveolens Nábelek
• Stachys guyoniana Noë ex Batt.
• Stachys hamata Epling
• Stachys harleyana A.Pool
• Stachys hebens Epling
• Stachys heraclea All. – czyściec barszczowaty
• Stachys herrerae Epling
• Stachys herrerana Rzed. & Calderón
• Stachys hians Briq.
• Stachys hildebrandtii Vatke
• Stachys hintoniorum B.L.Turner
• Stachys hispida Pursh
• Stachys hissarica Regel
• Stachys huber-morathii R.Bhattacharjee
• Stachys huetii Boiss.
• Stachys huillensis Hiern
• Stachys humbertii Hedge
• Stachys humifusa Burch. ex Benth.
• Stachys hydrophila Boiss.
• Stachys hyssopifolia Michx.
• Stachys hyssopoides Burch. ex Benth.
• Stachys iberica M.Bieb.
• Stachys iltisii J.B.Nelson
• Stachys inanis Hausskn. & Bornm.
• Stachys inclusa Epling
• Stachys inflata Benth.
• Stachys intermedia Aiton
• Stachys ionica Halácsy
• Stachys iraqensis R.Bhattacharjee
• Stachys iva Griseb.
• Stachys ixodes Boiss. & Hausskn.
• Stachys jaimehintonii B.L.Turner
• Stachys jijigaensis Sebsebe
• Stachys keerlii Benth.
• Stachys kermanshahensis Rech.f.
• Stachys ketenoglui Kaynak, Daskin & Yilmaz
• Stachys koelzii Rech.f.
• Stachys komarovii Knorring
• Stachys kotschyi Boiss. & Hohen.
• Stachys kouyangensis (Vaniot) Dunn
• Stachys kulalensis Sebsebe
• Stachys kuntzei Gürke
• Stachys kurdica Boiss. & Hohen.
• Stachys lamarckii Benth.
• Stachys lamioides Benth.
• Stachys langmaniae Rzed. & Calderón
• Stachys lanigera (Bornm.) Rech.f.
• Stachys latidens Small
• Stachys lavandulifolia Vahl – czyściec lawendolistny
• Stachys laxa Boiss. & Buhse
• Stachys leucoglossa Griseb.
• Stachys × leucomalla Bornm. & Gauba
• Stachys libanotica Benth.
• Stachys lindenii Benth.
• Stachys linearis Burch. ex Benth.
• Stachys longiflora Boiss. & Balansa
• Stachys longispicata Boiss. & Kotschy
• Stachys lyallii Benth.
• Stachys macraei Benth.
• Stachys macrantha (K.Koch) Stearn – czyściec wielkokwiatowy, cz. wielkopłatkowy, bukwica kaukaska
• Stachys macrophylla Albov
• Stachys macrostachys (Wender.) Briq. – czyściec wielkokłosowy
• Stachys macrotricha Rech.f. & Goulimy
• Stachys manantlanensis B.L.Turner
• Stachys mandoniana Briq.
• Stachys marashica Ilçim, Çenet & Dadandi
• Stachys mardinensis (Post) R.R.Mill
• Stachys maritima Gouan
• Stachys marrubiifolia Viv.
• Stachys matthewsii G.P.Fleming, J.B.Nelson & J.F.Towns.
• Stachys mayorii Briq.
• Stachys megalodonta Hausskn. & Bornm. ex P.H.Davis
• Stachys melampyroides Hand.-Mazz.
• Stachys melissifolia Benth.
• Stachys menthifolia Vis.
• Stachys menthoides Kotschy & Boiss.
• Stachys mexicana Benth.
• Stachys mialhesii Noë
• Stachys milanii Petrov ex Magnier
• Stachys mohinora B.L.Turner
• Stachys mollissima Willd.
• Stachys moorei B.L.Turner
• Stachys mouretii Batt. & Pit.
• Stachys mucronata Sieber ex Spreng.
• Stachys multicaulis Benth.
• Stachys munzurdagensis R.Bhattacharjee
• Stachys musili Velen.
• Stachys namazdaghensis Yıld.
• Stachys natalensis Hochst.
• Stachys nemorivaga Briq.
• Stachys nepetifolia Desf.
• Stachys nephrophylla Rech.f.
• Stachys neurocalycina Boiss.
• Stachys nigricans Benth.
• Stachys nivea Labill. – czyściec śnieżny
• Stachys nubilorum Epling
• Stachys obliqua Waldst. & Kit.
• Stachys oblongifolia Wall. ex Benth.
• Stachys obscura Boiss. & Balansa
• Stachys obtusicrena Boiss.
• Stachys obtusifolia MacOwan
• Stachys ochroleuca Phil.
• Stachys ocymastrum (L.) Briq.
• Stachys officinalis (L.) Trevis. – bukwica zwyczajna, czyściec lekarski
• Stachys oligantha Baker
• Stachys oreophila Hedge
• Stachys ossetica (Bornm.) Czerep.
• Stachys pacifica B.L.Turner
• Stachys palaestina L.
• Stachys palustris L. – czyściec błotny
• Stachys paneiana Mouterde
• Stachys pannosa Phil.
• Stachys × paraplesia Rech.f.
• Stachys parolinii Vis.
• Stachys pauli Grossh.
• Stachys penanevada B.L.Turner
• Stachys persepolitana Boiss.
• Stachys persica S.G.Gmel. ex C.A.Mey. – czyściec perski
• Stachys peruviana Dombey ex Benth.
• Stachys petrokosmos Rech.f.
• Stachys philippiana Vatke
• Stachys pilifera Benth.
• Stachys pilosa Nutt.
• Stachys pilosissima M.Martens & Galeotti
• Stachys pinardii Boiss.
• Stachys pinetorum Boiss. & Balansa
• Stachys pittieri Briq.
• Stachys plumosa Griseb.
• Stachys pradica (Zanted.) Greuter & Pignatti
• Stachys pringlei Greenm.
• Stachys pseudobombycina Kaynak, Daşkın & Yılmaz
• Stachys pseudohumifusa Sebsebe
• Stachys pseudonigricans Gürke
• Stachys pseudophlomis C.Y.Wu
• Stachys pseudopinardii R.Bhattacharjee & Hub.-Mor.
• Stachys pubescens Ten. – czyściec omszony
• Stachys pumila Banks & Sol.
• Stachys pusilla (Wedd.) Briq.
• Stachys pycnantha Benth.
• Stachys pyramidalis J.K.Morton
• Stachys radicans Epling
• Stachys ramosissima Montbret & Aucher ex Benth.
• Stachys recta L. – czyściec prosty
• Stachys rehmannii Skan
• Stachys reptans Hedge
• Stachys reticulata Codd
• Stachys riederi Cham.
• Stachys rigida Nutt. ex Benth.
• Stachys riparia A.Pool
• Stachys rivularis J.M.Wood & M.S.Evans
• Stachys rizeensis R.Bhattacharjee
• Stachys rosea (Desf.) Boiss.
• Stachys rothrockii A.Gray
• Stachys rotundifolia Moc. & Sessé ex Benth.
• Stachys rubella Hedge
• Stachys rudatisii Skan
• Stachys rugosa Aiton
• Stachys rupestris Montbret & Aucher ex Benth.
• Stachys salisii Jord. & Fourr.
• Stachys sanchezii Rzed. & A.García
• Stachys sandersii B.L.Turner
• Stachys saturejoides Montbret & Aucher ex Benth.
• Stachys saxicola Coss. & Balansa
• Stachys scaberula Vatke
• Stachys scabrida Skan
• Stachys scardica (Griseb.) Hayek
• Stachys schimperi Vatke
• Stachys schtschegleevii Sosn. ex Grossh.
• Stachys serbica Pancic
• Stachys sericantha P.H.Davis
• Stachys sericea Cav.
• Stachys sericophylla Halácsy
• Stachys sessilifolia E.Mey.
• Stachys sessilis Gürke
• Stachys setifera C.A.Mey. – czyściec szczeciniasty
• Stachys siamensis Muschl.
• Stachys simplex Schltr.
• Stachys sivasica Kit Tan & Yildiz
• Stachys sosnowskyi Kopell.
• Stachys sparsipilosa R.Bhattacharjee & Hub.-Mor.
• Stachys spathulata Burch. ex Benth.
• Stachys spectabilis Choisy ex DC. – czyściec okazały
• Stachys speluncarum Contandr. & Quézel
• Stachys sphaerodonta Baker
• Stachys spinosa L.
• Stachys spinulosa Sm.
• Stachys spreitzenhoferi Heldr.
• Stachys sprucei Briq.
• Stachys spruneri Boiss.
• Stachys stebbinsii G.A.Mulligan & D.B.Munro
• Stachys stricta Greene
• Stachys strictiflora C.Y.Wu
• Stachys subaphylla Rech.f.
• Stachys sublobata Skan
• Stachys subnuda Montbret & Aucher ex Benth.
• Stachys swainsonii Benth.
• Stachys sylvatica L. – czyściec leśny
• Stachys taliensis C.Y.Wu
• Stachys talyschensis Kapeller
• Stachys tenerrima Epling
• Stachys tenuifolia Willd.
• Stachys tetragona Boiss. & Heldr.
• Stachys thirkei K.Koch – czyściec Thirke'ego
• Stachys thunbergii Benth.
• Stachys tibetica Vatke
• Stachys tmolea Boiss. – czyściec anatolijski
• Stachys torresii B.L.Turner
• Stachys tournefortii Poir.
• Stachys trichophylla Baker
• Stachys trinervis Aitch. & Hemsl.
• Stachys truncata Kunze ex Benth.
• Stachys tubulosa MacOwan
• Stachys tundjeliensis Kit Tan & Sorger
• Stachys turcomanica Trautv. – czyściec turkmeński
• Stachys turkestanica (Regel) Popov ex Knorring
• Stachys turneri Rzed. & Calderón
• Stachys tymphaea Hausskn. – czyściec tymfeński
• Stachys tysonii Skan
• Stachys uniflora A.Pool
• Stachys urticoides Epling
• Stachys venezuelana Briq.
• Stachys venulosa Greene
• Stachys veroniciformis Rech.f.
• Stachys virgata Bory & Chaub.
• Stachys viscosa Montbret & Aucher ex Benth.
• Stachys viticina Boiss.
• Stachys vulnerabilis Rzed. & Calderón
• Stachys vuralii Yıldız, Dirmenci & Akçiçek
• Stachys willemsei Kit Tan & Hedge
• Stachys woronowii (Schischk. ex Grossh.) R.R.Mill
• Stachys xanthantha C.Y.Wu
• Stachys yemenensis Hedge
• Stachys yildirimlii Dinç
• Stachys zeyheri Skan
• Stachys zoharyana Eig

Zobacz też: bukwica (roślina).

Zastosowanie

Niektóre gatunki są uprawiane jako rośliny ozdobne. Czyściec bulwiasty ma jadalne bulwy^[7]. Uprawiany jest zwłaszcza w Japonii, ale na przełomie XIX i XX wieku uprawiany był także w różnych krajach europejskich. Gatunek ten jest blisko spokrewniony z europejskim czyśccem błotnym, także o zgrubiałych i jadalnych kłączach^[18].