Bukwica zwyczajna

Bukwica zwyczajna, bukwica lekarska, czyściec lekarski (Stachys officinalis (L.) Trevis., syn. Betonica officinalis L.) – gatunek rośliny z rodziny jasnotowatych (Lamiaceae). Występuje w Afryce Północnej (Algieria, Maroko, Tunezja), w całej niemal Europie oraz na obszarach Azji o umiarkowanym klimacie (Zachodnia Syberia, Turcja, Kaukaz)^[3]. W Polsce jest średnio pospolity.

Bukwica zwyczajna

Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	jasnotowce
Rodzina	jasnotowate
Rodzaj	bukwica
Gatunek	bukwica zwyczajna
Nazwa systematyczna
Stachys officinalis (L.) Trevis. Prosp. Fl. Eugan. 26 1842
Synonimy
Betonica officinalis L.[3]
Zasięg
Mapa występowania gatunku w Polsce[4]

Nazewnictwo i przynależność systematyczna

Według wielu ujęć taksonomicznych gatunek ten zaliczany jest do rodzaju czyściec Stachys jako S. officinalis (L.) Trevis. Prosp. fl. Eugan. 26. 1842^[5][3]. Pozycja taksonomiczna tego gatunku i najbliżej mu spokrewnionych nie jest jednak jednoznacznie ustalona i wciąż podlega debacie. Badania molekularne wskazują na bazalną i odrębną pozycję roślin z grupy Betonica w stosunku do pozostałych roślin z rodzaju Stachys^[6][7][8], przemawiają za tym także wyniki analiz biochemicznych^[9] i z zakresu morfologii (odrębna budowa włosków)^[10].

Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski wymienia ten gatunek pod nazwą bukwica zwyczajna i naukową Betonica officinalis^[11].

Morfologia[12][13]

Łodyga

Wzniesiona, czterokanciasta, na ogół pojedyncza, owłosiona odstającymi włosami, słabo rozgałęziona i ulistniona. Osiąga wysokość (20)30–90(100) cm. Pod ziemią posiada krótkie, drewniejące kłącze, z którego każdej wiosny wyrasta część nadziemna, obumierająca wraz z nastaniem jesiennych mrozów.

Liście

Podłużnie jajowate, tępo zakończone, u nasady sercowate, brzegiem grubo karbowane, krótkoogonowe lub siedzące, owłosione.

Kwiaty

Na szczytach łodyg wyrastają gęste kwiatostany w formie nibykłosów, zbudowane z wargowych jasnopurpurowych kwiatów. Kielich dzwonkowaty, z długimi, szydlastymi włoskami. Korona o długości 12–16 mm, wewnątrz rurki korony brak pierścienia włosków. Pylniki bardzo wyraźnie rozchylone.

Owoc

Rozłupnia.

• 
  Liście
• 
  Kwiatostan
• 
  Przejrzały kwiatostan z wysypanymi owocami

Biologia i ekologia

Bylina, hemikryptofit^[12]. Kwitnie od czerwca do września, pojedyncze okazy również w październiku. Rośnie w świetlistych lasach i zaroślach, na miedzach, murawach i łąkach. W górach występuje po regiel dolny. Gatunek częsty w wielu regionach^[12]. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla All. Molinion caeruleae^[14]. Liczba chromosomów 2n = 16^[12].

Zmienność

Gatunek zróżnicowany na sześć podgatunków^[15]:

• Stachys officinalis subsp. algeriensis (de Noé) Franco – występuje na Półwyspie Iberyjskim i w północno-zachodniej Afryce
• Stachys officinalis subsp. haussknechtii (Nyman) Greuter & Burdet – rośnie w Bułgarii, Grecji i Turcji
• Stachys officinalis subsp. officinalis – występuje w całym zasięgu gatunku
• Stachys officinalis subsp. serotina (Host) Hayek – rośnie we Włoszech i na Półwyspie Bałkańskim
• Stachys officinalis subsp. skipetarum Jáv. – występuje w Albanii
• Stachys officinalis subsp. velebitica (A.Kern.) Hayek – rośnie na Półwyspie Bałkańskim

Zastosowanie

Znajduje zastosowanie jako roślina lecznicza^[12][16].

Surowiec zielarski

Liście, ziele Herba Betonicae (cała roślina), pozyskiwane w początkowym okresie kwitnienia. Zawiera m.in.: gorycze, garbniki, aminy, cholinę, śluz, olejek eteryczny, alkaloidy, glikozydy oraz sole mineralne^[16].

Działanie

Działa bakteriobójczo i przeciwzapalnie, przeciwkrwotocznie, przeciwbiegunkowo, ściągająco i odtruwająco^[16]. Odwar z ziela ma działanie ściągające i pobudzające wydzielanie soków trawiennych i jest stosowany doustnie jako pomocniczy w leczeniu niestrawności, bólów brzucha, zatruć pokarmowych, wzdęć oraz lekkich biegunek i słabych krwawień jelitowych^[17][16]. Stosowany także w nieżytach układu oddechowego lub jamy ustnej i gardła, chrypce, nadmiernej potliwości ciała i nóg, bezsenności, bólach głowy i dolegliwościach wątroby^[16]. Zewnętrznie stosowany również do przemywania i okładów po zadrapaniach i otarciach skóry^[17], przy wypryskach, owrzodzeniach, trudno gojących się ranach oraz egzemach^[16].

Dawkowanie

Odwar do stosowania wewnętrznego: 1/2 łyżki suszonego ziela (około 1,5 g) zalać 1/2 szklanki zimnej wody, gotować pod przykryciem 5 minut, odstawić na 10 minut i przecedzić, ciepły odwar pić raz dziennie, na 1 godzinę przed posiłkiem^[17]. Do zastosowań zewnętrznych przygotować okład z ligniny lub waty nasączony odwarem z 2 łyżek ziela^[17], przyłożyć do chorej powierzchni skóry i trzymać przez co najmniej 15–20 minut^[16]. Zewnętrznie odwar z ziela można stosować jako dodatek do kąpieli, które mają wówczas działanie antyseptyczne, przeciwzapalne i regenerujące tkankę skóry^[16].