Czasznica olbrzymia

Czasznica olbrzymia, purchawica olbrzymia (Calvatia gigantea (Batsch) Lloyd) – gatunek grzybów należący do rodziny purchawkowatych (Lycoperdaceae)^[1]

Czasznica olbrzymia

Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	grzyby
Typ	podstawczaki
Klasa	pieczarniaki
Rząd	pieczarkowce
Rodzina	purchawkowate
Rodzaj	czasznica
Gatunek	czasznica olbrzymia
Nazwa systematyczna
Calvatia gigantea (Batsch) Lloyd Mycol. Writings 1. Lycoperd. Australia 1: 166 (1904)

Widok rozciętej czasznicy olbrzymiej (młodej). Widelec dla skali

Starszy owocnik z żółknącą już glebą.

Owocnik dojrzały

Systematyka i nazewnictwo

Pozycja w klasyfikacji: Agaricaceae, Lycoperdaceae, Agaricomycetidae, Agaricomycetes, Agaricomycotina, Basidiomycota, Fungi (według Index Fungorum)^[1].

Po raz pierwszy takson ten zdiagnozował w roku 1786 August Johann Georg Karl Batsch nadając mu nazwę Lycoperdon giganteum. Później gatunek ten zaliczany był do rodzajów Bovista (kurzawka), Langermania (purchawica), Lycoperdon (purchawka) i in. Obecną, uznaną przez Index Fungorum nazwę nadał mu w roku 1904 Curtis Gates Lloyd, przenosząc go do rodzaju Calvatia^[1].

Synonimy^[2]:

• Bovista gigantea (Batsch) Gray 1821
• Calvatia gigantea (Batsch) G. Cunn. 1926
• Globaria gigantea (Batsch) Quél. 1873
• Langermannia gigantea (Batsch) Rostk. 1839
• Lasiosphaera gigantea (Batsch) F. Šmarda 1958
• Lycoperdon giganteum Batsch 1786

Nazwę polską podał Andrzej Chlebicki w 1997 r. W polskim piśmiennictwie mykologicznym gatunek ten opisywany był też jako purchawka olbrzymia, kulica kurzawkowata^[3], ale w literaturze fachowej od dawna znany jako purchawica olbrzymia^[4]. Nazwa podana przez A. Chlebickiego jest zgodna z aktualną nazwą łacińską.

Morfologia

Owocnik

Należy do grzybów tworzących największe owocniki. Wytwarza okazałe owocniki osiągające 10–60 cm średnicy, obwód do 135 cm, czasami nawet więcej. Są one kuliste lub nieco spłaszczone, u podstawy posiadają sznur białej grzybni. Perydium jest cienkie. Egzoperydium młodych owocników jest białe i pokryte mączystym nalotem, z czasem ciemnieje i zmienia barwę na jasnoochrową, w końcu na skórzasto-brązową. Endoperydium jest białe, papierowate i podczas dojrzewania również staje się coraz ciemniejsze: szarożółtawe, orzechowe i brudnobrązowe. Po dojrzeniu perydium pęka w różnych miejscach na całej powierzchni i odsłania się gleba. Przy podstawie owocnika gleba jest słabo rozwinięta i występuje tutaj głównie podglebie, tutaj też owocnik pęka najpóźniej^[5].

Gleba jest watowata, zwarta, dołem bardziej gęsta. U młodych owocników jest biała, w miarę ich dojrzewania staje się złotożółta, szarożółta, w końcu oliwkowobrązowa. Po pęknięciu i odpadnięciu perydium przez krótki czas gleba utrzymuje swoją konsystencję, wkrótce staje się proszkowata. Podglebie jest zwarte, trudne do odróżnienia od gleby^[5].

Cechy mikroskopowe

Włośnia średnio obfita, złożona z długich i dichotomicznie rozgałęzionych strzępek o grubości do 8 μm. Mają barwę od jasnożółtej do żółtobrązowej, są łamliwe i posiadają nieliczne septy z okrągłymi jamkami. Sterygmy krótkie; ich długość nie przekracza 2 μm. Zarodniki o kształcie od kulistego do szerokojajowatego i rozmiarach 8–5,6 μm. Barwa czerwonawobrązowa, powierzchnia gładka lub nieco brodawkowana. Każdy zarodnik posiada jedną załamującą światło kroplę.

Gatunki podobne

Jest wiele podobnych purchawek i tęgoskórów, jednak czasznica olbrzymia dzięki swoim olbrzymim rozmiarom jest łatwa do odróżnienia. Jeden z największych znanych owocników, znaleziony w 1955 r. w północnych Czechach, miał wysokość 46 cm, obwód 212 cm i masę 20,80 kg^[6].

Występowanie

Czasznica olbrzymia występuje głównie w Ameryce Północnej i Europie – na tych kontynentach jest szeroko rozprzestrzeniona i potwierdzono jej występowanie na wielu stanowiskach. Poza tym występuje na Tajwanie, Nowej Zelandii i w Singapurze^[7]. W Polsce jest gatunkiem bardziej rozpowszechnionym w północnej części kraju, na południu rzadko spotykanym^[8].

Owocniki pojawiają się na łąkach, pastwiskach, w parkach i ogrodach, na żyznych glebach bogatych w azot, jak i kwaśnych^[8]. W Polsce była gatunkiem ściśle chronionym^[9], od 9 października 2014 r. została wykreślona z listy gatunków grzybów chronionych^[10].

Znaczenie

Kulinarne

Młode owocniki są jadalne^[8]. W Polsce jednak nie są zbyt chętnie wykorzystywane w celach spożywczych. Ze względu na swoje duże rozmiary często bywają natomiast niszczone^[5]. W Czechach są chętnie zbierane. Po pocięciu na plastry panieruje się je i smaży. Jiri Baier twierdzi, że można dość łatwo hodować je w przydomowym ogródku; wystarczy część dojrzałego owocnika zakopać w ziemi i podlewać^[6].

Medycyna

Wytwarza kalwacynę. Jest to nierozpuszczalny antybiotyk. Laboratoryjne badania wykazały, że u gryzoni wykazuje bakteriobójcze działanie, zwalcza też niektóre rodzaje raka^[5].

Filatelistyka

Poczta Polska wyemitowała 30 czerwca 1980 r. znaczek pocztowy przedstawiający czasznicę olbrzymią, opisaną jako purchawica olbrzymia, o nominale 10,50 zł, w serii Grzyby niejadalne pod ochroną. Wydrukowano 2 410 000 szt., techniką rotograwiury, na papierze kredowym. Autorem projektu znaczka był prof. Alojzy Balcerzak. Cała seria pozostawała w obiegu do 31 grudnia 1994 roku^[11].