Bój o przedmoście bydgoskie

Bój o przedmoście bydgoskie – wrześniowe walki polskiej 15 Wielkopolskiej Dywizji Piechoty i oddziałów przydzielonych z wojskami III Rzeszy na terenie Pomorza.

Bój o przedmoście bydgoskie

II wojna światowa, kampania wrześniowa
Bój o przedmoście bydgoskie
Czas	2–4 września 1939
Miejsce	Pomorze
Terytorium	II Rzeczpospolita
Przyczyna	ofensywa niemiecka 1939
Wynik	zwycięstwo Niemców
Strony konfliktu
Polska  III Rzesza
Dowódcy
gen. Zdzisław Przyjałkowski gen. Konrad Sorsche
Siły
15 Dywizja Piechoty 50 Dywizja Piechoty
brak współrzędnych

Przedmoście bydgoskie

Przedmoście bydgoskie miało zasadnicze znaczenie dla operacji obronnych Armii „Pomorze". Prace fortyfikacyjne rozpoczęto 5 miesięcy przed wybuchem wojny. Do 1 września zdążono zrealizować około 70% inżynieryjnej rozbudowy terenu. Zbudowano dwie odrutowane linie okopów strzeleckich i kilkanaście z 60 zakładanych schronów bojowych^[1].

Przebieg działań

W chwili wybuchu wojny większość sił 15 Dywizji Piechoty pod dowództwem dowódcy piechoty dywizyjnej płk. Albina Skroczyńskiego obsadzała pozycję umocnioną między Brdą i Kanałem Bydgoskim, natomiast 62 pułk piechoty ppłk. Kazimierza Heilmana-Rawicza z dwoma dywizjonami artylerii obsadził pozycję ryglową między Trzemiętowem i Wojnowem. W pierwszym dniu w pasie przesłaniania prowadziły działania opóźniające: kawaleria dywizyjna, kompania kolarzy, zmotoryzowana kompania saperów i zmotoryzowana 10/61 pp. Styczność bojowa pozycji wysuniętej nastąpiła dopiero 2 września^[2].

Przegrupowania

W nocy z 2 na 3 września, po przegranym boju na linii jezior koronowskich, oddziały 15 Dywizji Piechoty rozpoczęły przegrupowanie.

Osobny artykuł: Bój na linii jezior koronowskich.

Na rozkaz dowódcy Armii „Pomorze” gen. Władysława Bortnowskiego opuściły one południowy odcinek oraz pozycję ryglową Trzemiętowo – Wojnowo i zajęły północno-zachodni odcinek obrony przedmościa bydgoskiego^{[uwaga 1]}. Szosą gdańską spływały też mocno zdezorganizowane pododdziały 27 Dywizji Piechoty. 3 września o 1.45 dowódca 15 DP gen. Przyjałkowski wydał pododdziałom 27 DP, które znalazły się w jego rejonie odpowiedzialności, rozkaz do luzowania jednostek 15 DP. Tak zluzowany 59 pułk piechoty miał przejść w rejon lasu na zachód od Jachcic, a batalion ON „Bydgoszcz” – w rejon lasu Osowa Góra. Oba te oddziały miały stanowić odwód 15 Dywizji Piechoty. Rozkaz dowódcy 15 DP nie mógł być zrealizowany, bo zdezorganizowane grupy żołnierzy nie przedstawiały żadnej wartości bojowej. Rano jedynie 23 pułk piechoty wraz z II/27 pułku artylerii lekkiej obsadził odcinek od szosy gdańskiej aż do Wisły. Odcinek od szosy do jeziora Borowno miał obsadzić 24 pułk piechoty, lecz z tego pułku przybył tylko I batalion i dowództwo pułku wraz z oddziałami pozabatalionowymi^[3].

Walki

Bitwa o Pomorze – 3 września 1939

Przed południem 3 września na stanowiska obronne północnego odcinka ogień położyła niemiecka artyleria. Szczególnie silne nawały ogniowe zostały wykonane na rozmieszczony po obu stronach szosy gdańskiej 23 pułk piechoty. Po ogniowym przygotowaniu, do walki weszły oddziały niemieckiej 3 Dywizji Piechoty. Początkowo 23 pułk piechoty, pomimo braku wsparcia własnej artylerii^{[uwaga 2]}, odpierał niemieckie ataki, w czasie których dochodziło do walki wręcz^[5].

W zachodniej części przedmościa walczono z powodzeniem z oddziałami niemieckiej 50 Dywizji Piechoty. W rejonie Tryszczyn – Szczutki Niemcy trzykrotnie ponawiali ataki, wspierane ogniem artylerii^[6]. Bataliony 123 pp pułkownika Lothara von Blocka zostały odrzucone już na dalekich przedpolach miasta. Natomiast 122 pp pułkownika Gunthera Meinholda osiągnął lepsze rezultaty, wypierając polski 62 pp podpułkownika Kazimierza Heilmana-Rawicza spod Wojnowa. Do wieczora tego dnia III/122 pp kapitana Kohlstocka toczył bez powodzenia zażarte walki pod Mochlą^[1].

Trudna sytuacja operacyjna panowała na odcinku północnym. Dowódca armii wciąż jeszcze liczył na to, że uda mu się obsadzić ten odcinek spływającymi jednostkami 9 i 27 DP i Grupy Operacyjnej „Czersk”^[7]. W godzinach rannych przyjechał w ten rejon gen. Stanisław Grzmot-Skotnicki, który zameldował dowódcy armii gen. Bortnowskiemu o sytuacji panującej w rejonie Borów Tucholskich. Dowódca Armii „Pomorze" powierzył mu dowództwo nad całym zgrupowaniem broniącym przedmościa bydgoskiego^{[uwaga 3]}.

Wycofanie się z przedmościa bydgoskiego

Po południu Niemcy wznowili ataki na odcinek północny przedmościa. Broniące tego rejonu 23 pułk piechoty, I/24 pułku piechoty, 59 pułku piechoty i batalion ON „Bydgoszcz” odpierały niemieckie ataki z coraz większym wysiłkiem^[8].

W tym czasie w Bydgoszczy niemieckie grupy dywersyjne zaatakowały tabory Pomorskiej BK, 9. i 27 Dywizji Piechoty oraz odsyłane do punktów zbornych grupy żołnierzy z rozbitych oddziałów. Początkowo niemiecki ostrzał spowodował sporą dezorganizację na tyłach cofających się wojsk. Dywersanci zabili wówczas co najmniej 20 polskich żołnierzy. Po pierwszym zaskoczeniu do przywracania bezpieczeństwa przystąpiły regularne oddziały wojska^[1][9].

Osobny artykuł: Krwawa niedziela (Bydgoszcz).

W godzinach popołudniowych Niemcy przełamali obronę II/23 pułku piechoty. Batalion zaczął wycofywać się na południe. W tej sytuacji gen. Grzmot-Skotnicki nakazał dowódcy 15 i 27 DP opuścić zajmowane stanowiska i wycofać się za Brdę i Kanał Bydgoski^[10].

Oddziały 15 DP rozpoczęły odwrót około 21.00. Na przedmieściach Bydgoszczy były one kilkakrotnie ostrzeliwane przez niemieckich dywersantów. Po przegrupowaniu, 61 pp zajął stanowiska obronne od górnego kanału do Wilczka na południowym brzegu Kanału Bydgoskiego, dalej 62 do Bartodziej, a na jego skrzydle, wzdłuż południowego brzegu Brdy do Wisły, zajął obronę 24 pułk piechoty 27 DP. Rejon zbiórki rozproszonych grup z 27 DP wyznaczony został w obszarze Żółwin – Wypaleńko – Kabat^[10].

Odwód dywizji stanowiły 59 pułk piechoty (bez batalionu) i batalion ON „Bydgoszcz". Oddziały te ześrodkowały się w rejonie stacji kolejowej Trzciniec. Początkowo w skład odwodu 15 DP wchodził też II/22 pułku piechoty ześrodkowany w rejonie Rudy. Z dniem 4 września przeszedł on w podporządkowanie 27 DP^[10].

Wojska walczące

Jednostki polskie

Dywizja	Pułk	Batalion	Dowódcy
15 Dywizja Piechoty	dowództwo		gen. Zdzisław Przyjałkowski
	59 pułk piechoty		płk Bolesław Mirgałowski
	61 pułk piechoty		ppłk Franciszek Sobolta
	62 pułk piechoty		ppłk Kazimierz Heilman-Rawicz
	15 pułk artylerii lekkiej		ppłk Jerzy Leonhard
	15 dywizjon artylerii ciężkiej		mjr Stefan Starzyński
15 Dywizja Piechoty (oddziały przydzielone)	22 pułk piechoty	dowództwo	płk Feliks Jędrychowski
		I/22 pp	mjr Jan Poborowski
		II/22 pp	mjr Stanisław Allinger
		II/22 pp	mjr Władysław Mizikowski
	baon ON „Koronowo”		mjr Antoni Krzesiński
	baon ON „Bydgoszcz”		mjr Jan Gawroński
27 Dywizja Piechoty	dowództwo		gen. bryg. Juliusz Drapella
	23 pułk piechoty	dowództwo	płk Kazimierz Majewski
		II/23 pp	mjr Michał Szwed
	24 pułk piechoty	dowodztwo	ppłk dypl. Julian Grudziński
		I/24 pp	mjr Aleksander Hertlein
	27 pułk artylerii lekkiej		ppłk Karol Galster

Jednostki niemieckie

Dywizja	Pułk	Dowódcy[11]
50 Dywizja Piechoty	dowództwo	gen. Konrad Sorsche
	121 pułk piechoty	płk. Rudolf Pilz
	122 pułk piechoty	płk Günther Meinhold
	123 pułk piechoty	płk Lothar von Block

Uwagi

1. Południowego odcinka jezior koronowskich bronił nadal podporządkowany dowódcy 15 Dywizji Piechoty II/22 pułku piechoty^[3].
2. Walkę 23 pułku piechoty miał wspierać II/27 pal wraz z 1 baterią. Do 10:00 stanowiska ogniowe zajęły tylko dwie baterie, z których 1 bateria znalazła się za liniami 59 pułku piechoty. Pozostałe dwie baterie miały trudności z rozwinięciem się z powodu dużego rozproszenia i utraty większości sprzętu łączności. Ostateczni stanowiska ogniowe w okolicach Jastrzębia zajęła tylko 6 bateria^[4].
3. Generał Przyjałkowski w swej relacji twierdzi, że o podległości gen. Grzmotowi-Skotnickiemu nic nie wiedział i uważał, że gen. Grzmot-Skotnicki objął dowództwo tylko nad 27 DP i częścią Pomorskiej BK, która około 14.00 zdołała się przebić na południe w rejon przedmościa bydgoskiego^[6].

Przypisy

1. Głowiński, Igielski i Lebel 2019 ↓, s. 26.
2. Zawilski 2019 ↓, s. 168.
3. Ciechanowski 1982 ↓, s. 201.
4. Zarzycki 1999 ↓, s. 31.
5. Ciechanowski 1982 ↓, s. 201–202.
6. Ciechanowski 1982 ↓, s. 202.
7. Aleksandrowicz 1989 ↓, s. 314.
8. Ciechanowski 1982 ↓, s. 206.
9. Zawilski 2019 ↓, s. 171.
10. Ciechanowski 1982 ↓, s. 207.
11. Zarzycki 2014 ↓, s. 50.

Bibliografia

• Aleksander Aleksandrowicz: Z relacji szefa oddziału operacyjnego sztabu Armii „Pomorze” o działaniach armii. W: Wrzesień 1939 w relacjach i wspomnieniach. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1989. ISBN 83-11-07709-6.
• Konrad Ciechanowski: Armia „Pomorze” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1982. ISBN 83-11-06793-7.
• Tomasz Głowiński, Rafał Igielski, Mieczysław Lebel: Bitewnym szlakiem Września 1939 roku. Polskie bitwy i boje w obronie Rzeczypospolitej. Warszawa – Wrocław: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2019. ISBN 978-83-8098-698-5.
• Apoloniusz Zawilski: Bitwy polskiego września. Kraków: Znak Horyzont, 2019. ISBN 978-83-240-5692-7.
• Piotr Zarzycki: Suplement do Września 1939. Orde de Bataille armii niemieckiej, słowackiej i sowieckiej wraz z obsadami personalnymi. Warszawa: Centralna Biblioteka Wojskowa, 2014. ISBN 978-83-933204-7-9.
• Piotr Zarzycki: 27 Pułk Artylerii Lekkiej. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 81. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 1999. ISBN 83-87103-93-4.