Pismo tybetańskie

Pismo tybetańskie – alfabet sylabiczny używany do zapisu języka tybetańskiego oraz języków pokrewnych (dzongkha, ladakhi i czasami balti). Wywodzi się z północnoindyjskich systemów pisma, dlatego też zarówno kształt niektórych liter, jak i sposób zapisu samogłosek wykazuje wyraźne podobieństwo do alfabetów indyjskich. Pismo tybetańskie posiada dwie główne odmiany: དབུ་ཅན་ dbu-can (uchen), używaną w druku, oraz formę kursywną དབུ་མེད་ dbu-med (umé) wykorzystywaną w piśmie odręcznym. Pismo tybetańskie wywarło także wpływ na powstanie pisma lepcza^[1].

Historia

Stworzenie pisma tybetańskiego przypisuje się ministrowi króla Songtsen Gampo (569-649) o nazwisku Thonmi Sambhota.

Charakterystyka

Podobnie jak w innych alfabetach sylabicznych pochodzenia indyjskiego, podstawą pisma jest sylaba (spółgłoska z domyślną niezapisywaną samogłoską „a” np. ཀ „ka”). Wyrazy są oddzielone od siebie kropką u góry np. དབྱིན༌ཇི dbyin-ji wymowa: jindźi (angielski).
Gdy występuje zbitka spółgłoskowa, poszczególne spółgłoski należące do tej samej sylaby zapisywane są w nieco zmodyfikowanej formie w pionowej kolumnie np. ཀྲ kra, ཀྱ kya, སྐ ska, སྐྱ skya.
Samogłoski inne niż „a” zaznaczane są za pomocą specjalnych znaków diakrytycznych. Na przykład sylaba ཀ „ka” po dodaniu odpowiednich diakrytyków samogłoskowych zamienia się w ཀི „ki”, ཀུ „ku”, ཀེ „ke”, lub ཀོ „ko”.
Przykłady kombinacji zbitki spółgłoskowej z diakrytykiem samogłoskowym: སྐྱི skyi, སྨུ smu, རྒྱུ rgyu.

ཀ ka [k á]	ཁ ḱa [k ʰ á]	ག ga [ɡ à/ʔ k ʰ à]	ང nga [ŋ à]
ཅ ca [t ɕ á]	ཆ ća [t ɕ ʰ á]	ཇ ja [d ʑ à/ʔ t ɕ ʰ à]	ཉ nya [ɲ à]
ཏ ta [t á]	ཐ t́a [t ʰ á]	ད da [d à/ʔ t ʰ à]	ན na [n à]
པ pa [p á]	ཕ ṕa [p ʰ á]	བ ba [b à/ʔ p ʰ à]	མ ma [m à]
ཙ tsa [ts á]	ཚ t́śa [ts ʰ á]	ཛ dza [dz à/ʔ ts ʰ à]	ཝ wa [w à]
ཞ z̀a [ʑ à/ɕ à]	ཟ za [z à/s à]	འ 'a [ʔ à]	ཡ ya [j à]
ར ra [r à]	ལ la [l à]	ཤ s̀a [ɕ á]	ས sa [s á]
ཧ ha [h á]	ཨ a [ʔ á]

Metody transkrypcji i transliteracji

Aktualnie w polskich publikacjach używane są zasadniczo dwa sposoby zapisu słów i tekstów tybetańskich:

Tzw. transliteracja Wyliego – uznana przez tybetologów na całym świecie metoda dokładnej transliteracji tekstu tybetańskiego, czyli oddania za pomocą alfabetu łacińskiego praktycznie każdej litery tybetańskiej, w tym również liter niewymawianych.
Polska transkrypcja, czyli oddanie przy zachowaniu polskich zasad ortograficznych w miarę możliwości wiernie wymowy tybetańskiej (w standardowej odmianie języka, używanej w Lhasie)

Oprócz powyższych konwencji, niektórzy autorzy preferują transkrypcję angielską.

Przykład (zapis imienia i nazwiska XIV Dalaj Lamy):

w alfabecie tybetańskim: བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོ
transliteracja Wyliego: bstan-ʼdzin-rgya-mtsho
polska transkrypcja: Tenzin Gjaco
angielska transkrypcja: Tenzin Gyatso

Przypisy

[1]
Daniels, Peter T. and William Bright. The World’s Writing Systems. New York: Oxford University Press, 1996 (ang.).

Bibliografia

AgataA. Bareja-Starzyńska AgataA., MarekM. Mejor MarekM., Klasyczny język tybetański, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog, 2002, ISBN 83-88938-13-4, OCLC 749522339.
Tournadre N., Dorje S.: Manual of Standard Tibetan, Snow Lion Publications 2003, ISBN 1-55939-189-8 (ang.).
SandupS. Tsering SandupS., Tibetan Phrasebook, wyd. 3, Melbourne, Vic.: Lonely Planet Publications, 2002, ISBN 1-74059-233-6, OCLC 50397882 (ang.)..

Linki zewnętrzne

Kaligrafia tybetańska. chris.fynn.googlepages.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-05-16)].
Historia pisma tybetańskiego
Alfabet tybetański na portalu Omniglot

[daniels-1] [1]
Daniels, Peter T. and William Bright. The World’s Writing Systems. New York: Oxford University Press, 1996 (ang.).

[1]