Żołna wschodnia

Żołna wschodnia (Merops orientalis) – gatunek średniej wielkości ptaka z rodziny żołn (Meropidae). Ma bardzo szeroki zasięg występowania, rozciągający się w Afryce od Egiptu po Sudan Południowy (na tym kontynencie głównie Sahel), w Azji od Bliskiego Wschodu poprzez Półwysep Arabski po Wietnam i Kambodżę. W węższym, coraz częściej stosowanym ujęciu systematycznym do gatunku zalicza się tylko podgatunki azjatyckie występujące od Iranu po Wietnam. Gatunek ten nie jest zagrożony wyginięciem.

Żołna wschodnia

Merops orientalis[1]
Latham, 1801
Podgatunek ceylonicus, Sri Lanka
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	kraskowe
Rodzina	żołny
Rodzaj	Merops
Gatunek	żołna wschodnia
Synonimy
Merops viridis[2] Merops aegyptius[2] Merops torquatus[2] Merops cyanophrys (Cabanis & Heine, 1860) Merops viridissimus Swainson, 1837
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3]
najmniejszej troski
Zasięg występowania
Zasięg występowania w ujęciu systematycznym obejmującym tylko 4 podgatunki

Taksonomia

Żołna szmaragdowa często uznawana jest za osobny gatunek M. viridissimus

Żołna niebieskolica także bywa uznawana za osobny gatunek (M. cyanophrys)

Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał John Latham w roku 1801. Nadał mu uznawaną obecnie przez IOC nazwę Merops orientalis. Holotyp pochodził z Imperium Marathów (obecnie część Indii)^[4][5][6].

W tradycyjnym ujęciu systematycznym do Merops orientalis zalicza się 8 lub 9 podgatunków – np. w wydanym w 2003 roku 6. tomie Handbook of the Birds of the World wyróżniono ich 8^[7]; dziewiąty podgatunek ceylonicus bywał uznawany za synonim podgatunku nominatywnego^[7][8]. Tradycyjne ujęcie systematyczne do tej pory stosują autorzy Kompletnej listy ptaków świata^[9]. Coraz większą popularność zyskuje jednak nowsze ujęcie systematyczne, w którym do Merops orientalis należą tylko cztery azjatyckie podgatunki, a pozostałe wyodrębniane są do dwóch osobnych gatunków: dwa podgatunki z Półwyspu Arabskiego (cyanophrys i muscatensis) jako Merops cyanophrys, a podgatunki afrykańskie (viridissimus, flavoviridis i cleopatra) jako Merops viridissimus^{[4][8][10][11]}.

Proponowany podgatunek nadjanus włączony jest w muscatensis^[7].

Podgatunki i zasięg występowania

Wyróżniane w tradycyjnym ujęciu systematycznym podgatunki zamieszkują^[10]:

• żołna szmaragdowa^[9] – M. o. viridissimus Swainson, 1837 – Senegal do północnej i centralnej Etiopii
• M. o. flavoviridis Niethammer, 1955 – Czad do wschodniego Sudanu
• M. o. cleopatra Nicoll, 1910 – Dolina Nilu (Egipt) do północnego Sudanu

• żołna niebieskolica^[9] – M. o. cyanophrys (Cabanis & Heine, 1860) – południowy Izrael, zachodni i południowy Półwysep Arabski
• M. o. muscatensis Sharpe, 1886 – centralny i wschodni Półwysep Arabski

• M. o. beludschicus Neumann, 1910 – południowy Iran do północno-zachodnich Indii
• żołna wschodnia^[9] – M. o. orientalis Latham, 1801 – zachodnie Indie na wschód do Bangladeszu
• M. o. ceylonicus Whistler, 1944 – Sri Lanka
• M. o. ferrugeiceps Anderson, 1879 – północno-wschodnie Indie do południowo-centralnych Chin i Indochin

Środowisko życia stanowią obszary zalesione z porozrzucanymi drzewami i krzewami, w okolicach strumieni lub wybrzeży. Spotykany również w obszarach pustynnych z akacjami i daktylowcami, na wydmach i niedaleko ogrodów^[12]. Występuje na wysokości do około 2800 m n.p.m.^[8]

Morfologia

Porównanie osobnika młodocianego i dorosłego

Para żołn wschodnich, Koczin, Indie

Długość ciała wynosi 26–28 cm, z czego około 10 cm stanowi ogon. Rozpiętość ciała waha się między 29 i 30 cm, zaś masa ciała to 15–20 g^[12]. Dla dorosłego samca z Egiptu pozostałe wymiary są następujące: dziób około 2,4 cm, skrzydło 9,2 cm, środkowe sterówki 13,5 cm (pozostałe 7,4 cm), skok 1,1 cm. U podgatunku beludschicus sterówki (nieśrodkowe) mają około 6 cm^[12]. U osobników dorosłych wierzch ciała intensywnie zielony, zaś czoło, wierzch głowy i górna część grzbietu mają barwę rudozłotą. Niższa część grzbietu, kuper i bardziej wewnętrzne lotki II rzędu szarozielone lub zielononiebieskie. Lotki I rzędu na wewnętrznych chorągiewkach rude, zaś na zewnętrznych intensywnie zielone. Lotki II rzędu z wyjątkiem tych najbliższych tułowia posiadają czarne plamy na końcu. Sterówki matowozielone, dwie środkowe silnie wydłużone, obrzeżenia chorągiewek wewnętrznych rudawe. Spód ciała jasnozielony. Występuje czarna półobroża na gardle i czarny pasek biegnący przez oko. Pod przepaską przez oczy biegnie jasnoniebieski pasek. Gardło i brzuch posiadają niebieski lub niebieskozielony odcień. Dziób czarniawy, tęczówka szkarłatna, nogi i stopy ołowianoszare. Samice różnią się jedynie brakiem barwy niebieskiej na spodzie ciała oraz węższym niebieskim paskiem pod okiem^[2]. U osobników młodocianych brak półobroży, są również bardziej matowe i jaśniejsze, od spodu niemal białe^[12].

Behawior

Theodor von Heuglin pisał o afrykańskich przedstawicielach żołny wschodniej, że w grupach rodzinnych lub w parach przesiadują w zaroślach trojeści (Asclepias). Natomiast T.C. Jerdon, odnosząc się do osobników z Indii, opisał gatunek następująco:

Zazwyczaj poluje, jak to czynią muchołówki, z nieruchomego stanowiska, którym może być szczyt gałęzi drzewa lub krzewu (albo żywopłotu), słup, źdźbło trawy, stara budowla, bardzo często drut telegraficzny, kopiec ziemi w polu. Zasiada niecierpliwie rozglądając się w poszukiwaniu owadów, za którymi może przebyć długi dystans, startując gwałtownie, i łapie ją [zdobycz] w locie przez słyszalne zatrzaśnięcie dzioba [...] Często łapie dwa lub trzy owady, nim znowu siądzie na żerdź [...]

Niekiedy również pożywienie zbiera z gałęzi^[2]. Wśród zdobyczy odnotowano pluskwiaki, termity, chrząszcze, muchówki, ćmy, motyle, ważki, pająki i gąsienice. Głos stanowi powtarzany, miły w odsłuchu tryl triiiie. Niekiedy odzywa się przenikliwym tit-tit-tit albo głośnym priit^[12].

Lęgi

Okres lęgowy trwa od marca do czerwca, zależnie od regionu nawet do sierpnia. W Afryce i na Półwyspie Arabskim występują pojedyncze gniazda, w Indiach odnotowuje się luźne kolonie, większe w Mjanmie i Pakistanie – 10 do 30 par^[12].

Gniazdo mieści się w zagłębieniu w ziemi wykopanym przez oba ptaki z pary, w afrykańskiej części zasięgu w płaskiej ziemi lub niskim zboczu, zaś w pozostałych partiach w skarpie. Tunel ma długość 79–125 cm^[13], zaś komora gniazdowa mieszcząca się na końcu około 15 cm średnicy^[12]. W trakcie badań w Tamilnadu gniazda mieściły się około 450–460 m od najbliższych siedzib ludzkich^[13].

Zniesienie liczy 4–8 białych jaj – w trakcie badań w Indiach w 15 lęgach te z trzema jajami stanowiły 46,6%, zaś te z czterema 40%; te z pięcioma i sześcioma jajami były bardzo rzadkie^[13]. Przeciętna ich masa to 2,65–3,95 g, a wymiary 21x14 mm^[13]. Inkubacja trwa 18–22 dni, wysiaduje głównie samica. W lęgach badanych w Tamilnadu pisklęta kluły się niesynchronicznie i ważyły średnio 3,16 g^[13]. Młode opuszczają gniazdo po 22–31 dniach od wyklucia; karmione są przez oboje rodziców^[12]. W 27. dniu ich życia dzioby mierzą około 2,5 cm^[13].

Status zagrożenia

W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN) od 2014 roku stosowane jest ujęcie systematyczne, w którym takson ten podzielony został na trzy gatunki. IUCN każdy z nich zalicza do kategorii najmniejszej troski (LC, Least Concern)^[3][14][15]. Całkowita populacja nie jest znana, lecz prawdopodobnie ma trend wzrostowy^[3][14][15].