Zębowce (Odontoceti) – parvordo ssaków z infrarzędu waleni (Cetacea) w obrębie rzędu parzystokopytnych (Artiodactyla). Ich przedstawiciele posiadają zęby, czym odróżniają się od fiszbinowców. Zębowce polują na ryby, głowonogi, a niektóre także na ssaki morskie.
Szybkie fakty Domena, Królestwo ...
Zębowce
| Odontoceti |
| Flower, 1867[1] |
|
Przedstawiciele parvordo – szablogrzbiet waleniożerny (Pseudorca crassidens), inia amazońska (Inia geoffrensis), butlonos zwyczajny (Tursiops truncatus) i białucha arktyczna (Delphinapterus leucas) |
| Systematyka
|
| Domena
|
eukarionty |
| Królestwo
|
zwierzęta |
| Typ |
strunowce |
| Podtyp |
kręgowce |
| Gromada |
ssaki |
| Podgromada |
żyworodne |
| Infragromada |
łożyskowce |
| Rząd |
parzystokopytne |
| Podrząd |
Whippomorpha |
| Infrarząd |
walenie |
| Parvordo |
zębowce |
| Synonimy |
|
- Carnivora Lesson, 1842[2]
- Denticete J.E. Gray, 1864[3]
- Odontocete Flower, 1865[1]
- Odontocetae Burmeister, 1867[4]
- Denticeti Cope, 1869[5]
- Denticete Gill, 1871[6]
- Denticete Gill, 1871[7]
- Denticete Gill, 1872[8]
- Delphinoidea Huxley, 1872[9]
- Megazoophaga Scott, 1873[10]
- Odontocetoidea Brandt, 1873[11]
- Delphinomorphina Brandt, 1873[12]
- Homoiodontina Brandt, 1873[12]
- Hypognathodontidae Brandt, 1873[13]
- Holodontidae Brandt, 1873[14]
- Odontoceta Ameghino, 1889[15]
- Denticeta Haeckel, 1895[16]
- Delphinida Muizon, 1984[17]
- Physeterida Muizon, 1988[18]
- Odontocetiformes Kinman, 1994[19]
- Delphinimorpha Zagorodnyuk, 2008[20]
|
|
| Nadrodziny |
|
6 nadrodzin + 11 rodzin i 10 rodzajów wymarłych o statusie incertae sedis – zobacz opis w tekście |
|
|
|
|
|
Zamknij
Zębowce obejmują gatunki występujące we wszystkich oceanach świata[21][22].
Z wyjątkiem kaszalota osiągającego nawet do 18 m, największego zwierzęcia tej grupy, są to walenie małej lub średniej wielkości. Zębowce posiadają pojedynczy otwór nosowy na szczycie głowy (w przeciwieństwie do fiszbinowców z dwoma otworami). W kształcie zębów istnieją wielkie różnice pomiędzy gatunkami. Podczas gdy większość ma dużą liczbę identycznych zębów, do 260 u niektórych delfinów, istnieją też walenie jak narwal, u którego jedyny ząb tworzy długi róg, lub prawie bezzębne wale dziobogłowe z niezwykle ukształtowanymi zębami u samców.
Zębowce podobnie jak fiszbinowce mają opływowe kształty, ich wygląd bywa jednak różnorodny. Większość to gładkie i smukłe zwierzęta jak np. delfiny, lecz są i takie o budowie mocnej i masywnej najlepszym przykładem jest tu kaszalot. Większość zwierząt tego podrzędu posiada płetwę grzbietową.
Poruszanie się
Większość zębowców potrafi pływać z dużą prędkością. Mniejsze rodzaje czasami towarzyszą statkom, dając się nosić falom. Najczęściej można obserwować przy tej czynności delfiny, słynące także z akrobatycznych skoków.
Odgłosy
Wydawanie dźwięków gra ważną rolę dla zębowców. Obok różnych gwizdów i krzyków służących do komunikacji, są w stanie używać dźwięków o wysokiej częstotliwości aby orientować się za pomocą echolokacji. Ten zmysł stanowi wielką pomoc przy polowaniu.
Życie stadne
Z reguły zębowce żyją w grupach składających się z kilku do tuzina waleni. Zdarza się, że grupy te złączają się, tworząc zbiorowiska do tysiąca zwierząt. Wysokie umiejętności komunikacyjne zębowców objawiają się np. w skoordynowanym polowaniu na stada ryb. W niewoli niektóre gatunki okazują duże zdolności do nauki; z tego powodu zoolodzy zaliczają je do najbardziej inteligentnych zwierząt.
Klasyfikacja za Mammals Diversity Database (2023), All the Mammals of the World (2023) i Illustrated Checklist of the Mammals of the World (2020)[23][24][21][25]:
- nadrodzina: Physeteroidea J.E. Gray, 1821
- nadrodzina: Ziphioidea J.E. Gray, 1865
- rodzina: Ziphiidae J.E. Gray, 1865 – zyfiowate
- nadrodzina: Platanistoidea J.E. Gray, 1846
- rodzina: Platanistidae J.E. Gray, 1846 – suzowate
- nadrodzina: Lipotoidea Zhou Kaiya, Qian Weijuan & Li Yuemin, 1978
- rodzina: Lipotidae Zhou Kaiya, Qian Weijuan & Li Yuemin, 1978
- nadrodzina: Inioidea J.E. Gray, 1846
- nadrodzina: Delphinoidea J.E. Gray, 1821
Taksony wymarłe nie sklasyfikowane w żadnej z powyższych nadrodzin[26]:
- Rodziny:
- Agorophiidae Othenio Abel, 1913
- Ashleycetidae Sanders & Geisler, 2015
- Dalpiazinidae Muizon, 1988
- Inticetidae Lambert, Muizon, Malinverno, Di Celma, Urbina & Bianucci, 2017
- Eurhinodelphinidae Abel, 1901
- Mirocetidae Sanders & Geisler, 2015
- Simocetidae Fordyce, 2002
- Squalodontidae Brandt, 1873
- Squaloziphiidae Lambert, Godfrey & Fitzgerald, 2018
- Waipatiidae Fordyce, 1994
- Xenorophidae Uhen, 2008
- Rodzaje:
- Ankylorhiza Boessenecker, Churchill, Buchholtz, Beatty & Geisler, 2020[27] – jedynym przedstawicielem był Ankylorhiza tiedemani (J.A. Allen, 1887)
- Chilcacetus Lambert, Muizon & Bianucci, 2015[28] – jedynym przedstawicielem był Chilcacetus cavirhinus Lambert, Muizon & Bianucci, 2015
- Ediscetus Albright, Sanders & Geisler, 2018[29] – jedynym przedstawicielem był Ediscetus osbornei Albright, Sanders & Geisler, 2018
- Heterodelphis Brandt, 1873[30]
- Oligodelphis Alsanova & Mchedlidze, 1976[31] – jedynym przedstawicielem był Oligodelphis azerbajdzanicus Alsanova & Mchedlidze, 1976
- Olympicetus Vélez-Juarbe, 2017[32] – jedynym przedstawicielem był Olympicetus avitus Vélez-Juarbe, 2017
- Papahu Aguirre-Fernández & Fordyce, 2014[33] – jedynym przedstawicielem był Papahu taitapu Aguirre-Fernández & Fordyce, 2014
- Phoberodon Cabrera, 1926[34] – jedynym przedstawicielem był Phoberodon arctirostris Cabrera, 1926
- Phococetus P. Gervais, 1876[35] – jedynym przedstawicielem był Phococetus vasconum (Delfortrie, 1873)
- Priscodelphinus Leidy, 1852[36]
Kaszalot przez długi czas był celem przemysłu wielorybniczego. Dzisiaj na niektóre stosunkowo niewielkie walenie (np. grindwale i grindwale krótkopłetwe) nadal trwają polowania, jednak największe zagrożenie dla większości gatunków stanowi rybactwo. Zwłaszcza przy połowie tuńczyków, co roku giną w sieciach tysiące delfinów.
Trzymanie małych waleni stanowi wielką atrakcję dla oceanariów i ogrodów zoologicznych, gdzie najczęściej występują butlonosy, orki i białuchy. Ze względu na duże zapotrzebowanie miejsca, niewola tych ssaków morskich jest kontrowersyjna.
K.E. Kinman: The Kinman System: Toward a Stable Cladisto−Eclectin. Classification of Organisms (Living and Extinct). Kansas, Hays: K.E. Kinman, 1994, s. 38. (ang.). D.E. Wilson & D.M. Reeder (red. red.): Suborder Odontoceti. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2021-03-21]. (ang.). N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-01-21]. (ang.). C.J. Burgin: Introduction. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 23. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.). Nazwy zwyczajowe za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 186-191. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.). R.W. Boessenecker, M. Churchill, E.A. Buchholtz, B.L. Beatty & J.H. Geisler. Convergent evolution of swimming adaptations in modern whales revealed by a large macrophagous dolphin from the Oligocene of South Carolina. „Current Biology”. 30 (16), s. 3267, 2020. DOI: 10.1016/j.cub.2020.06.012. (ang.). O. Lambert, Ch. de Muizon & G. Bianucci. A new archaic homodont toothed cetacean (Mammalia, Cetacea, Odontoceti) from the early Miocene of Peru. „Geodiversitas”. 37 (1), s. 81, 2015. DOI: 10.5252/g2015n1a4. (ang.). L.B. Albright, III, A.E. Sanders & J.H. Geisler. An unexpectedly derived odontocete from the Ashley Formation (upper Rupelian) of South Carolina, U.S.A. „Journal of Vertebrate Paleontology”. 38 (4), s. e1482555 (3), 2018. DOI: 10.1080/02724634.2018.1482555. (ang.). С.А. Асланова & Г.А. Мчедлидзе. Новый род семейства Delphinidae на Кавказе. „Вопросы палеонтологии и стратиграфии Азербайджана”. 1, s. 18, 1976. (ros.). J. Vélez-Juarbe. A new stem odontocete from the late Oligocene Pysht Formation in Washington State, U.S.A. „Journal of Vertebrate Paleontology”. 37 (5), s. e1366916 (2), 2017. DOI: 10.1080/02724634.2017.1366916. (ang.). G. Aguirre-Fernández & R.E. Fordyce. Papahu taitapu, gen. et sp. nov., an early Miocene stem odontocete (Cetacea) from New Zealand. „Journal of Vertebrate Paleontology”. 34 (1), s. 197, 2014. DOI: 10.1080/02724634.2013.799069. (ang.).
"Wieloryby, delfiny i morświny." CIBET
Identyfikatory zewnętrzne:
