Zębowce

Zębowce (Odontoceti) – parvordo ssaków z infrarzędu waleni (Cetacea) w obrębie rzędu parzystokopytnych (Artiodactyla). Ich przedstawiciele posiadają zęby, czym odróżniają się od fiszbinowców. Zębowce polują na ryby, głowonogi, a niektóre także na ssaki morskie.

Zębowce

Odontoceti
Flower, 1867[1]
Przedstawiciele parvordo – szablogrzbiet waleniożerny (Pseudorca crassidens), inia amazońska (Inia geoffrensis), butlonos zwyczajny (Tursiops truncatus) i białucha arktyczna (Delphinapterus leucas)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	parzystokopytne
Podrząd	Whippomorpha
Infrarząd	walenie
Parvordo	zębowce
Synonimy Carnivora Lesson, 1842[2] Denticete J.E. Gray, 1864[3] Odontocete Flower, 1865[1] Odontocetae Burmeister, 1867[4] Denticeti Cope, 1869[5] Denticete Gill, 1871[6] Denticete Gill, 1871[7] Denticete Gill, 1872[8] Delphinoidea Huxley, 1872[9] Megazoophaga Scott, 1873[10] Odontocetoidea Brandt, 1873[11] Delphinomorphina Brandt, 1873[12] Homoiodontina Brandt, 1873[12] Hypognathodontidae Brandt, 1873[13] Holodontidae Brandt, 1873[14] Odontoceta Ameghino, 1889[15] Denticeta Haeckel, 1895[16] Delphinida Muizon, 1984[17] Physeterida Muizon, 1988[18] Odontocetiformes Kinman, 1994[19] Delphinimorpha Zagorodnyuk, 2008[20]
Nadrodziny
6 nadrodzin + 11 rodzin i 10 rodzajów wymarłych o statusie incertae sedis – zobacz opis w tekście

Zobacz kolekcję cytatów na temat zębowców w Wikicytatach

Zasięg występowania

Zębowce obejmują gatunki występujące we wszystkich oceanach świata^[21][22].

Anatomia

Z wyjątkiem kaszalota osiągającego nawet do 18 m, największego zwierzęcia tej grupy, są to walenie małej lub średniej wielkości. Zębowce posiadają pojedynczy otwór nosowy na szczycie głowy (w przeciwieństwie do fiszbinowców z dwoma otworami). W kształcie zębów istnieją wielkie różnice pomiędzy gatunkami. Podczas gdy większość ma dużą liczbę identycznych zębów, do 260 u niektórych delfinów, istnieją też walenie jak narwal, u którego jedyny ząb tworzy długi róg, lub prawie bezzębne wale dziobogłowe z niezwykle ukształtowanymi zębami u samców.

Zębowce podobnie jak fiszbinowce mają opływowe kształty, ich wygląd bywa jednak różnorodny. Większość to gładkie i smukłe zwierzęta jak np. delfiny, lecz są i takie o budowie mocnej i masywnej najlepszym przykładem jest tu kaszalot. Większość zwierząt tego podrzędu posiada płetwę grzbietową.

Zachowanie

Poruszanie się

Większość zębowców potrafi pływać z dużą prędkością. Mniejsze rodzaje czasami towarzyszą statkom, dając się nosić falom. Najczęściej można obserwować przy tej czynności delfiny, słynące także z akrobatycznych skoków.

Odgłosy

Wydawanie dźwięków gra ważną rolę dla zębowców. Obok różnych gwizdów i krzyków służących do komunikacji, są w stanie używać dźwięków o wysokiej częstotliwości aby orientować się za pomocą echolokacji. Ten zmysł stanowi wielką pomoc przy polowaniu.

Życie stadne

Z reguły zębowce żyją w grupach składających się z kilku do tuzina waleni. Zdarza się, że grupy te złączają się, tworząc zbiorowiska do tysiąca zwierząt. Wysokie umiejętności komunikacyjne zębowców objawiają się np. w skoordynowanym polowaniu na stada ryb. W niewoli niektóre gatunki okazują duże zdolności do nauki; z tego powodu zoolodzy zaliczają je do najbardziej inteligentnych zwierząt.

Systematyka

Klasyfikacja za Mammals Diversity Database (2023), All the Mammals of the World (2023) i Illustrated Checklist of the Mammals of the World (2020)^{[23][24][21][25]}:

• nadrodzina: Physeteroidea J.E. Gray, 1821
  • rodzina: Physeteridae J.E. Gray, 1821 – kaszalotowate
  • rodzina: Kogiidae Gill, 1871 – kogiowate
• nadrodzina: Ziphioidea J.E. Gray, 1865
  • rodzina: Ziphiidae J.E. Gray, 1865 – zyfiowate
• nadrodzina: Platanistoidea J.E. Gray, 1846
  • rodzina: Platanistidae J.E. Gray, 1846 – suzowate
• nadrodzina: Lipotoidea Zhou Kaiya, Qian Weijuan & Li Yuemin, 1978
  • rodzina: Lipotidae Zhou Kaiya, Qian Weijuan & Li Yuemin, 1978
• nadrodzina: Inioidea J.E. Gray, 1846
  • rodzina: Iniidae J.E. Gray, 1846 – iniowate
  • rodzina: Pontoporiidae J.E. Gray, 1870
• nadrodzina: Delphinoidea J.E. Gray, 1821
  • rodzina: Monodontidae J.E. Gray, 1821 – narwalowate
  • rodzina: Delphinidae J.E. Gray, 1821 – delfinowate
  • rodzina: Phocoenidae J.E. Gray, 1825 – morświnowate

Taksony wymarłe nie sklasyfikowane w żadnej z powyższych nadrodzin^[26]:

• Rodziny:
  • Agorophiidae Othenio Abel, 1913
  • Ashleycetidae Sanders & Geisler, 2015
  • Dalpiazinidae Muizon, 1988
  • Inticetidae Lambert, Muizon, Malinverno, Di Celma, Urbina & Bianucci, 2017
  • Eurhinodelphinidae Abel, 1901
  • Mirocetidae Sanders & Geisler, 2015
  • Simocetidae Fordyce, 2002
  • Squalodontidae Brandt, 1873
  • Squaloziphiidae Lambert, Godfrey & Fitzgerald, 2018
  • Waipatiidae Fordyce, 1994
  • Xenorophidae Uhen, 2008

• Rodzaje:
  • Ankylorhiza Boessenecker, Churchill, Buchholtz, Beatty & Geisler, 2020^[27] – jedynym przedstawicielem był Ankylorhiza tiedemani (J.A. Allen, 1887)
  • Chilcacetus Lambert, Muizon & Bianucci, 2015^[28] – jedynym przedstawicielem był Chilcacetus cavirhinus Lambert, Muizon & Bianucci, 2015
  • Ediscetus Albright, Sanders & Geisler, 2018^[29] – jedynym przedstawicielem był Ediscetus osbornei Albright, Sanders & Geisler, 2018
  • Heterodelphis Brandt, 1873^[30]
  • Oligodelphis Alsanova & Mchedlidze, 1976^[31] – jedynym przedstawicielem był Oligodelphis azerbajdzanicus Alsanova & Mchedlidze, 1976
  • Olympicetus Vélez-Juarbe, 2017^[32] – jedynym przedstawicielem był Olympicetus avitus Vélez-Juarbe, 2017
  • Papahu Aguirre-Fernández & Fordyce, 2014^[33] – jedynym przedstawicielem był Papahu taitapu Aguirre-Fernández & Fordyce, 2014
  • Phoberodon Cabrera, 1926^[34] – jedynym przedstawicielem był Phoberodon arctirostris Cabrera, 1926
  • Phococetus P. Gervais, 1876^[35] – jedynym przedstawicielem był Phococetus vasconum (Delfortrie, 1873)
  • Priscodelphinus Leidy, 1852^[36]

Wpływ człowieka

Kaszalot przez długi czas był celem przemysłu wielorybniczego. Dzisiaj na niektóre stosunkowo niewielkie walenie (np. grindwale i grindwale krótkopłetwe) nadal trwają polowania, jednak największe zagrożenie dla większości gatunków stanowi rybactwo. Zwłaszcza przy połowie tuńczyków, co roku giną w sieciach tysiące delfinów.

Trzymanie małych waleni stanowi wielką atrakcję dla oceanariów i ogrodów zoologicznych, gdzie najczęściej występują butlonosy, orki i białuchy. Ze względu na duże zapotrzebowanie miejsca, niewola tych ssaków morskich jest kontrowersyjna.