Władcy Wielkiego Księstwa Litewskiego

Lista władców Wielkiego Księstwa Litewskiego (oraz Królestwa Litwy) obejmuje imiona i lata panowania potwierdzonych przez źródła pisane monarchów litewskich. Osobny rozdział zawiera wykaz legendarnych książąt litewskich, których imiona zostały odnotowane przez XVI-wiecznych kronikarzy litewskich, a których historyczność nie została potwierdzona naukowo^[1].

Ostatnim dziedzicznym wielkim księciem litewskim był Zygmunt II August (1520–1572) wyniesiony na tron Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1529^[2]. Od zawarcia unii lubelskiej (1569) każdy nowo koronowany król Polski zostawał władcą Litwy z urzędu i nigdy nie był podnoszony na Wielkie Księstwo Litewskie^[1].

Rozwój państwowości litewskiej przybrał na sile na przełomie XII i XIII wieku. Sprzyjała temu korzystna sytuacja na arenie międzynarodowej. Na Rusi pogłębiało się rozbicie dzielnicowe. Od strony zachodniej nie było zagrożenia, tereny pomiędzy Litwą a Polską zajęte były przez plemiona jaćwieskie. Od końca XII wieku na ziemiach północnych rozpoczęła się ekspansja niemiecka, jednak jak na razie nie przybierała ona na sile. W tych warunkach Litwa mogła prowadzić na większą skalę ekspansję militarną i działalność dyplomatyczną. W pierwszej połowie XIII wieku zostało zorganizowanych około 40 wypraw łupieskich we wszystkich kierunkach, w których brały udział wojska, zwołane z całego obszaru ówczesnej Litwy^[3].

Poszczególnymi szczepami dowodzili możni, nazywani wieszpacami, lub także kunigasami. Kunigasi zawierali ze sobą umowy mające na celu opracowanie jednego stanowiska w kwestiach polityki zewnętrznej. Następstwem tego zjawiska było stopniowe przekształcenie się organizacji plemiennej w związek plemienny. Związkiem plemiennym przewodziło pięciu tzw. książąt starszych, wymienianych w latopisie halickim pod rokiem 1219 w następującej kolejności: Żywinbud, Dowiat, Dowsprunk, Mendog, Wilikaił. Za książętami starszymi zostało wymienionych szesnastu tzw. książąt młodszych, tj. zależnych: dwóch żmudzkich, siedmiu Ruszkowiczów, trzech Bulewiczów, czterech z Dziawołtwy^[3].

Potężniejsi książęta starali się rozszerzyć swoje terytoria kosztem słabszych. Na przełomie XII i XIII wieku na plan pierwszy wybił się ród Ryngolda, a jego synowie, Dowsprunk i Mendog, drogą zawierania układów i małżeństw politycznych, uchodzili za najpotężniejszych kunigasów litewskich. W 1238 roku Dowsprunk prawdopodobnie już nie żył. Zwierzchnim kunigasem był Mendog. Jego bratankowie, następcy Dowsprunka, uznali zwierzchnictwo stryja. Szwagier Mendoga, Wikint żmudzki, choć miał sposobność – po rozbiciu w 1236 roku Krzyżaków pod Szawlami – utworzyć własne niezależne państwo, nie skorzystał z tej okazji i podporządkował się Mendogowi. W 1238 roku władzę Mendoga nad sobą uznali nalszczańscy Ruszkowicze. W 1246 roku Mendog uzależnił od siebie Bulewiczów, władających prawdopodobnie w Auksztocie^[3].

W następnych latach Mendog, aby umocnić swoje panowanie, wygnał z Litwy Dowsprunkowiczów i Wikinta, którzy w odwecie sprzymierzyli się z Danielem halickim. Przy pomocy Krzyżaków koalicja ta została rozbita w 1251 roku, a Mendog dwa lata później koronował się na króla Litwy^[3].