Władcy Wielkiego Księstwa Litewskiego

Lista władców Wielkiego Księstwa Litewskiego (oraz Królestwa Litwy) obejmuje imiona i lata panowania potwierdzonych przez źródła pisane monarchów litewskich. Osobny rozdział zawiera wykaz legendarnych książąt litewskich, których imiona zostały odnotowane przez XVI-wiecznych kronikarzy litewskich, a których historyczność nie została potwierdzona naukowo^[1].

Mapa I Rzeczypospolitej (1386–1434)

Drzewa genealogiczne monarchów litewskich wystawione w Pałacu Wielkich Książąt Litewskich w Wilnie

Ostatnim dziedzicznym wielkim księciem litewskim był Zygmunt II August (1520–1572) wyniesiony na tron Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1529^[2]. Od zawarcia unii lubelskiej (1569) każdy nowo koronowany król Polski zostawał władcą Litwy z urzędu i nigdy nie był podnoszony na Wielkie Księstwo Litewskie^[1].

Kształtowanie państwowości

Rozwój państwowości litewskiej przybrał na sile na przełomie XII i XIII wieku. Sprzyjała temu korzystna sytuacja na arenie międzynarodowej. Na Rusi pogłębiało się rozbicie dzielnicowe. Od strony zachodniej nie było zagrożenia, tereny pomiędzy Litwą a Polską zajęte były przez plemiona jaćwieskie. Od końca XII wieku na ziemiach północnych rozpoczęła się ekspansja niemiecka, jednak jak na razie nie przybierała ona na sile. W tych warunkach Litwa mogła prowadzić na większą skalę ekspansję militarną i działalność dyplomatyczną. W pierwszej połowie XIII wieku zostało zorganizowanych około 40 wypraw łupieskich we wszystkich kierunkach, w których brały udział wojska, zwołane z całego obszaru ówczesnej Litwy^[3].

Poszczególnymi szczepami dowodzili możni, nazywani wieszpacami, lub także kunigasami. Kunigasi zawierali ze sobą umowy mające na celu opracowanie jednego stanowiska w kwestiach polityki zewnętrznej. Następstwem tego zjawiska było stopniowe przekształcenie się organizacji plemiennej w związek plemienny. Związkiem plemiennym przewodziło pięciu tzw. książąt starszych, wymienianych w latopisie halickim pod rokiem 1219 w następującej kolejności: Żywinbud, Dowiat, Dowsprunk, Mendog, Wilikaił. Za książętami starszymi zostało wymienionych szesnastu tzw. książąt młodszych, tj. zależnych: dwóch żmudzkich, siedmiu Ruszkowiczów, trzech Bulewiczów, czterech z Dziawołtwy^[3].

Potężniejsi książęta starali się rozszerzyć swoje terytoria kosztem słabszych. Na przełomie XII i XIII wieku na plan pierwszy wybił się ród Ryngolda, a jego synowie, Dowsprunk i Mendog, drogą zawierania układów i małżeństw politycznych, uchodzili za najpotężniejszych kunigasów litewskich. W 1238 roku Dowsprunk prawdopodobnie już nie żył. Zwierzchnim kunigasem był Mendog. Jego bratankowie, następcy Dowsprunka, uznali zwierzchnictwo stryja. Szwagier Mendoga, Wikint żmudzki, choć miał sposobność – po rozbiciu w 1236 roku Krzyżaków pod Szawlami – utworzyć własne niezależne państwo, nie skorzystał z tej okazji i podporządkował się Mendogowi. W 1238 roku władzę Mendoga nad sobą uznali nalszczańscy Ruszkowicze. W 1246 roku Mendog uzależnił od siebie Bulewiczów, władających prawdopodobnie w Auksztocie^[3].

W następnych latach Mendog, aby umocnić swoje panowanie, wygnał z Litwy Dowsprunkowiczów i Wikinta, którzy w odwecie sprzymierzyli się z Danielem halickim. Przy pomocy Krzyżaków koalicja ta została rozbita w 1251 roku, a Mendog dwa lata później koronował się na króla Litwy^[3].

Władcy legendarni

Portret	Imię	Okres panowania	Informacje dodatkowe
	Kiernus	XI wiek	Wspomniani w Kronice Bychowca[4].
	Kukowoyt	XI wiek
	Steksys	?
	Ryngold	?	Domniemany ojciec Mendoga i Dowsprunka, wymyślony przez kronikarzy litewskich w XVI wieku[5].

Dowsprunkowicze

Portret	Imię	Okres panowania	Informacje dodatkowe
	Dowsprunk	1214 – ?	Wielki książę litewski[3].

Mendogowie (1236–1267)

Portret	Imię	Okres panowania	Informacje dodatkowe
	Mendog	1236 – 1251	Wielki książę litewski[6].
	Mendog	1251 – 1263	Król Litwy[6].
	Treniota	1263 – 1264	Wielki książę litewski, książę Żmudzi.
	Wojsiełk	1264 – 1267	Wielki książę litewski, książę nowogrodzki. Abdykował.

Monomachowiczowie (1267–1269)

Portret	Imię	Okres panowania	Informacje dodatkowe
	Szwarno	1267 – 1269	Wielki książę litewski, książę chełmski, książę halicki.

Mendogowie (1269–1282)

Portret	Imię	Okres panowania	Informacje dodatkowe
	Trojden	1269 – 1282	Wielki książę litewski.
	Dowmunt	1282 – 1285	Wielki książę litewski.

Krewni Giedyminowiczów (1282–1316)

Portret	Imię	Okres panowania	Informacje dodatkowe
	Butygejd	1285 – 1291	Wielki książę litewski.
	Butywid	1291 – 1295	Wielki książę litewski.
	Witenes	1295 – 1316	Wielki książę litewski.

Giedyminowicze (1316–1572)

Osobny artykuł: Giedyminowicze.

Portret	Herb	Imię	Okres panowania	Informacje dodatkowe
		Giedymin	1316 – 1341	Wielki książę litewski.
		Jawnuta Giedyminowicz	1341 – 1344	Wielki książę litewski.
		Olgierd Giedyminowicz	1345 – 1377	Wielki książę litewski.
		Władysław II Jagiełło	1377 – 1381	Wielki książę litewski, najwyższy książę litewski, Król Polski.
		Kiejstut Giedyminowicz	1381 – 1382	Wielki książę litewski.
		Władysław II Jagiełło	1382 – 1401	Wielki książę litewski, najwyższy książę litewski, Król Polski.
		Witold Kiejstutowicz	1401 – 1430	Wielki książę litewski.
		Bolesław Świdrygiełło	1430 – 1432	Wielki książę litewski.
		Zygmunt Kiejstutowicz	1432 – 1440	Wielki książę litewski.
		Władysław III Warneńczyk	1434 – 1444	Najwyższy książę litewski, król Polski, król Węgier.
		Kazimierz IV Jagiellończyk	1440 – 1492	Wielki książę litewski, król Polski.
		Aleksander I Jagiellończyk	1492 – 1506	Wielki książę litewski, król Polski.
		Zygmunt I Stary	1506 – 1548	Wielki książę litewski, król Polski.
		Zygmunt II August	1548 – 1572	Wielki książę litewski, król Polski.

Władcy elekcyjni (1573–1795)

Portret	Herb	Imię	Okres panowania	Informacje dodatkowe
		Henryk III Walezy	1573 – 1575	Walezjusze
				Król Polski, król Francji.
		Anna Jagiellonka	1575 – 1586 [a]	Jagiellonowie
				Królowa Polski. Współrządziła z mężem (Stefanem Batorym).
		Stefan I Batory	1576 – 1586	Batorowie
				Król Polski, Książę Siedmiogrodu.
		Zygmunt III Waza	1587 – 1632	Wazowie
				Król Polski, król Szwecji.
		Władysław IV Waza	1632 – 1648	Wazowie
				Król Polski, król Szwecji, car Rosji.
		Jan II Kazimierz Waza	1648 – 1668	Wazowie
				Król Polski, król Szwecji. Abdykował.
		Michał I Wiśniowiecki	1669 – 1673	Wiśniowieccy
				Król „Piast”
		Jan III Sobieski	1674 – 1696	Sobiescy
				Król „Piast”
		August II Sas	1697 – 1704	Wettynowie
				Król Polski, książę Saksonii. Abdykował.
		Stanisław I Leszczyński	1704 – 1709	Leszczyńscy
				Król „Piast”. Abdykował.
		August II Sas	1709 – 1733	Wettynowie
				Król Polski, książę Saksonii.
		Stanisław I Leszczyński	1733 – 1736 [b]	Leszczyńscy
				Król „Piast”. Książę Lotaryngii i Baru. Abdykował.
		August III Sas	1733 – 1763	Wettynowie
				Król Polski, książę Saksonii.
		Stanisław II August	1764 – 1795	Poniatowscy
				Król „Piast”. Abdykował.

Okres zaborów (1795–1918)

Osobny artykuł: Władcy ziem polskich w czasie zaborów.

W 1795 roku Rzeczpospolita Obojga Narodów zniknęła z mapy politycznej Europy, podzielona między Imperium Rosyjskie, Królestwo Prus i Arcyksięstwo Austriackie. Dwa pierwsze traktaty rozbiorowe, podobnie jak każdy traktat o zmianie granic, zostały zatwierdzone przez polski Sejm; trzeci rozbiór, wobec likwidacji państwa, nie mógł być przez stronę polską zatwierdzony. Żadne z państw zaborczych nie usiłowało się przedstawić jako następca prawny Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Władcy państw zaborczych dodawali do swojej tradycyjnej tytulatury określenia związane z ziemiami znajdującymi się w granicach dawnej Rzeczypospolitej. Carowie Rosji posługiwali się m.in. tytułami wielkiego księcia Litwy, Wołynia i Podola, księcia Żmudzi oraz pana i wielkiego księcia Połocka, Witebska i Mścisławia.

Zobacz też

• Mendog II – władca Królestwa Litwy w 1918
• Aleksander Meysztowicz – prezes Tymczasowej Komisji Rządzącej, przywódca Litwy Środkowej
• Listy prezydentów i premierów Litwy

Uwagi

1. Anna Jagiellonka została okrzyknięta królem Polski 15 grudnia 1575 roku. 1 maja 1576 poślubiła Stefana Batorego, a następnie została wraz z nim koronowana. Od tego czasu formalnie jako król Polski, zajmowała pozycję równorzędną ze Stefanem Batorym.
2. W latach 1733–1736, toczyła się wojna o sukcesję polską, pomiędzy stronnikami Augusta III i Stanisława Leszczyńskiego.

Przypisy

1. Jerzy Ochmański: Historia Litwy. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1990, s. 128. ISBN 83-04-03107-8.
2. Małgorzata Duczmal: Jagiellonowie. Leksykon biograficzny. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1990, s. 525. ISBN 83-08-02577-3.
3. J. Ochmański, Historia Litwy, Warszawa 1982, s. 46–47.
4. Хроніка Биховця.
5. J. Ochmański, Historia Litwy, Warszawa 1982, s. 46, 390.
6. Mendog, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2017-06-17].

Bibliografia

• Ochmański J., Historia Litwy, Warszawa 1982. ISBN 83-04-00886-6.