Wola Zarczycka

Wola Zarczycka (do 2011 Wola Żarczycka) – wieś w południowo-wschodniej Polsce, położona w województwie podkarpackim, w powiecie leżajskim, w gminie Nowa Sarzyna^[5].

Wola Zarczycka

wieś
Kościół Przemienienia Pańskiego w Woli Zarczyckiej w stylu neogotyckim
Państwo	Polska
Województwo	podkarpackie
Powiat	leżajski
Gmina	Nowa Sarzyna
Liczba ludności (2011)	3882[1][2]
Strefa numeracyjna	17
Kod pocztowy	37-311[3]
Tablice rejestracyjne	RLE
SIMC	0657680
Położenie na mapie gminy Nowa Sarzyna Wola Zarczycka
Położenie na mapie Polski Wola Zarczycka
Położenie na mapie województwa podkarpackiego Wola Zarczycka
Położenie na mapie powiatu leżajskiego Wola Zarczycka
50°17′25″N 22°14′54″E[4]

Miejscowość jest siedzibą rzymskokatolickiej parafii Przemienienia Pańskiego należącej do dekanatu Leżajsk II w archidiecezji przemyskiej.

Przez miejscowość przepływa Trzebośnica, niewielka rzeka dorzecza Wisły, dopływ Sanu. W Woli Zarczyckiej znajduje się rezerwat przyrody Kołacznia z wyjątkowym w skali ogólnopolskiej stanowiskiem różanecznika żółtego.

Zabytkami wsi są kościół parafialny parafii Przemienienia Pańskiego z 1908 r., budynek obecnego gimnazjum (1900 r.) oraz kilka kapliczek z XVIII w. i mogiła żołnierzy rozstrzelanych podczas II wojny światowej.

Wieś królewska Wola Zarczycka (Wola Trzęboszwica) położona w powiecie przemyskim, należała do starostwa leżajskiego, została spustoszona w czasie najazdu tatarskiego w 1672 roku^[6]. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa rzeszowskiego.

Części wsi

Integralne części wsi Wola Zarczycka^[5][7]

SIMC	Nazwa	Rodzaj
0657697	Borki Górne	część wsi
0657705	Borki-Nawsie	część wsi
0657711	Borki-Zagumnie	część wsi
0657728	Budy-Koniec	część wsi
0657734	Budy-Zagumnie	część wsi
0657740	Budy-Zastawie	część wsi
0657800	Flisy	przysiółek
0657817	Kołacznia	przysiółek
0657757	Królewszczyzna	część wsi
0657823	Łoiny	przysiółek
0657763	Parszywka	część wsi
0657830	Perlaki	przysiółek
0657770	Piaski	część wsi
0657786	Podkościele	część wsi
0657792	Podorędzie	część wsi
0657846	Smycze	przysiółek
0657852	Zagaje	przysiółek
0657869	Zagaje Buczkowskie	przysiółek
0657875	Zagaje Olechowskie	przysiółek
0657881	Zagaje Rolne	przysiółek
0657898	Zastawna Góra	przysiółek

Historia

W 1578 roku król Stefan Batory dokonał powtórnej lokacji wsi na prawie niemieckim uposażając przy okazji parafię rzymskokatolicką w Woli Zarczyckiej. Zgodnie z wolą króla założycielem i pierwszym wójtem został Piotr Zarczycki. W wieku XVII wieś nękana była głodem, epidemią dżumy, oraz atakami tatarskich hord Kantymira^[8]. Po pierwszym rozbiorze Polski, Wola znalazła się w zaborze austriackim. W ramach tzw. kolonizacji józefińskiej powstała tu osada niemiecka Königsberg. Chłopi z Woli Zarczyckiej z wielkim zaangażowaniem wspierali powstania narodowe. W powstaniu styczniowym walczył m.in. pochodzący z Woli Zarczyckiej Adolf Gajewski, jakkolwiek zryw powstańczy nie objął swym zasięgiem Galicji.

Rok 1918 nie przyniósł mieszkańcom zasadniczych zmian. Ludność nadal żyła bardzo ubogo, z tego też względu spora część mieszkańców wyemigrowała za granicę.

Według spisu powszechnego z 1921 roku miejscowość zamieszkiwana była przez 3398 osób. Przyjmując kryterium wyznaniowe za najbardziej miarodajne w ustalaniu tożsamości narodowej, w Woli Zarczyckiej było wówczas 3296 osób wyznania rzymskokatolickiego, 101 żydów^[9] i 1 mieszkaniec wyznania greckokatolickiego. Z kolei w Königsbergu mieszkało 166 osób, w tym 69 osób konfesji rzymskokatolickiej, 68 - ewangelickiej i 29 żydów^[10]. Podczas sporządzania spisu powszechnego Königsberg potraktowano jako samodzielną jednostkę administracyjną, natomiast współcześnie jest to przysiółek stanowiący część Woli Zarczyckiej.

W okresie międzywojennym rozwinął się w Woli ruch ludowy. Mieszkańcy wsi brali czynny udział w strajkach i protestach chłopskich. Nadzieja na poprawę ich losów stała się rozpoczęta w 1937 roku w ramach Centralnego Okręgu Przemysłowego, budowa Zakładów Chemicznych w Nowej Sarzynie. Wielu mieszkańców Woli Zarczyckiej brało udział w pracach budowlanych tego przedsiębiorstwa, np. Michał Smycz, Tomasz Betka, Antoni Mazurkiewicz, Walenty Mazurkiewicz, Tomasz Mołdoch, Jan Sulikowski, Franciszek Kłak, Ludwik Krasnodębski, Szymon Krasnodębski, Marek Szwed, Gabriel Szwed i Franciszek Mitura. Ludzie ci brali później udział w walce z okupantem, który wszedł na teren Woli 9 września 1939 roku. Niemcy już na samym początku dokonali germanizacji, m.in. Georg Dumler, pastor, który założył szkołę niemiecką dla polskich dzieci. Polacy nie pozostawali bierni wobec takiego stanu rzeczy. Tak więc już jesienią tego samego roku ks. Jan Dudziak zorganizował pierwszy dwunastoosobowy tajny komplet nauczania. Wkrótce Wola stała się jednym ze znaczących ośrodków tej działalności. Z narażeniem życia zaczęli nauczać m.in.: Maria Birek, Maria Cebulak, Józef Marek, Maria Hrupkowicz, Pelagia Sajdłowska, Tomasz Sajdłowski i Józef Siuzdak. W tym czasie w Woli rozpoczął działalność ruch oporu. Na początku 1941 roku inż. Jan Siuzdak z Łętowni „Zatorski” rozpoczął organizować regularny ruch oporu, tworząc placówkę nr 8 podległą łańcuckiemu obwodowi AK, w skład której weszły dwa plutony. Pierwszym dowodził kapral Tomasz Betka „Manierka”, a drugim Jan Ruszak „Topolski” oraz Paweł Siuzdak „Dziunkowski”. W tym czasie powstał również pluton Batalionów Chłopskich pod dowództwem Antoniego Łoina „Zacierka”. Ich działania dotyczyły m.in. zdobywania amunicji na terenie zakładów chemicznych czy uwolnienia więźniów z aresztu.

Pacyfikacja

Z 19 na 20 czerwca 1943 roku Niemcy dokonali w Woli Zarczyckiej pacyfikacji. Mężczyzn zgromadzono na placu szkolnym, gdzie następnie leżeli od godziny 6:00 do 16:00. W szkolnej sali natomiast zapadały decyzje o ich losach. Polacy byli segregowani do czterech grup. Do pierwszej wyznaczeni byli ci, których później wypuszczono na wolność. Osoby wyznaczone do drugiej grupy wywieziono do obozu w Pustkowie, zaś osoby z trzeciej grupy przeznaczono do obozu w Jarosławiu. Zaszeregowani do czwartej grupy zostali skazani na rozstrzelanie. W czwartej grupie znajdowało się 76 Polaków. Ofiary egzekucji zostały pochowane w dwóch grobach na miejscu stracenia^[11]. Groby pozostały tu do dzisiaj.

W latach 1943–1944 hitlerowcy jeszcze kilkakrotnie w Woli Zarczyckiej siali grozę i śmierć. Oprócz ofiar pacyfikacji zamordowali 12 mieszkańców wsi.

Po pacyfikacji

Odzewem na barbarzyństwo Niemców było wzmożenie działalności Armii Krajowej. Żołnierze polscy brali udział w minowaniu mostu w Tryńczy, wysadzaniu torów, atakowaniu niemieckich transportów kolejowych i samochodowych. Jednym z największych ich wyczynów zbrojnych był napad na magazyn wojskowy w Sarzynie.

11 listopada 1943 roku, w rocznicę odzyskania przez Polskę niepodległości, kapral Tomasz Betka „Manierka” został awansowany do stopnia podporucznika. W lecie 1944 roku oddziały Armii Krajowej prowadziły w okolicach Woli Zarczyckiej, Rakszawy i Brzózy Królewskiej zaciekłe walki z wycofującym się przed Armią Czerwoną Niemcami.

W 1957 roku przeprowadzono ekshumację zwłok pomordowanych podczas pacyfikacji. Pochowano ich w zbiorowym grobie na cmentarzu. W miejscu zbrodni stoi poświęcony ich pamięci pomnik.

Za zasługi podczas II wojny światowej Wola Zarczycka odznaczona została 17 lipca 1977 roku Orderem Krzyża Grunwaldu.

Toponimia

Do 2010 r. urzędowym i historycznym (według części historyków, inni mają na ten temat odmienne zdanie^[12][13]) zapisem nazwy miejscowości był Wola Żarczycka. Władze lokalne i mieszkańcy stosowały od lat nazwę Wola Zarczycka twierdząc, że taka jest poprawna historyczna forma tej nazwy. Komisja Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych w swoich dokumentach wykazała, że dawnej poprzez zapis „z” oddawano literę „ż”, tak więc historyczne dokumenty podające zapis Zarczycka faktycznie oznaczają zapis Żarczycka^[14][15][16]. Przy kolejnym wniosku Rady Gminy Nowa Sarzyna, 14-15 czerwca 2010 KNMiOF w końcu zmienił swoją decyzję m.in. na podstawie opinii profesora Kazimierza Ożoga, że używaną formę Zarczycka należy utrzymać nie tylko ze względów ekonomicznych, językowych, ale głównie przez szacunek dla całej społeczności tej wsi, dla wszystkich obywateli, którzy zgodnie z regułami językowymi i kulturowymi używają tej nazwy^[17].

1 stycznia 2011 r. zmieniono urzędowo nazwę wsi z Wola Żarczycka na Wola Zarczycka^[18].

Przypisy

1. Wieś Wola Zarczycka w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2018-03-19], liczba ludności na podstawie danych GUS.
2. GUS: Ludność - struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r.. [dostęp 2018-03-18].
3. Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 1480 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
4. Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 150380
5. TERYT (Krajowy Rejestr Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju). Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2015-11-18].
6. Andrzej Gliwa, Wykaz zniszczeń we wsiach i miastach ziemi przemyskiej po najeździe tatarskim z 1672 roku : (cz. I), w: Prace Historyczno-Archiwalne, Tom 13 (2003), Rzeszów 2003, s. 181.
7. Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
8. L. Podhorodecki, Chanat Krymski i jego stosunki z Polską w XV-XVIII wieku, Warszawa 1987, s. 143.
9. Żydzi z Woli Zarczyckiej na stronie internetowej Instytutu Jad Waszem (Yad Vashem). [dostęp 2015-04-11]. (ang.).
10. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej. Opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 roku i innych źródeł urzędowych, t. XIII, Województwo lwowskie, Warszawa 1924, s. 27–28.
11. Pacyfikacja Woli Zarczyckiej 20 czerwca 1943 r.. Parafia pw. Przemienienia Pańskiego w Woli Zarczyckiej. [dostęp 2012-07-29]. (pol.).
12. Agnieszka Kopacz: Wola Zarczycka już bez „Ż”. Tygodnik Sztafeta, 2009-04-02. [dostęp 2011-01-06].
13. Małgorzata Motor: Kropka w nazwie miejscowości Wola Zarczycka może zostać. [w:] nowiny24 [on-line]. Media Regionalne, 2010-05-12. [dostęp 2011-01-06].
14. Zapytanie nr 4515 do ministra spraw wewnętrznych i administracji w sprawie zmiany urzędowej nazwy miejscowości z Wola Żarczycka na Wola Zarczycka
15. Odpowiedź sekretarza stanu w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji, z upoważnienia ministra, na zapytanie nr 4515 w sprawie zmiany urzędowej nazwy miejscowości z Wola Żarczycka na Wola Zarczycka
16. stanowisko KNMiOF
17. Posiedzenie 14-15 czerwca 2010, Zmiana nazwy miejscowości w gminie Nowa Sarzyna. [w:] Komisja Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych [on-line]. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji. [dostęp 2011-01-06].
18. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 23 grudnia 2010 r. (Dz.U. z 2010 r. nr 257, poz. 1741)

Linki zewnętrzne

• Wola (114), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIII: Warmbrun – Worowo, Warszawa 1893, s. 814.
• Mapa katastralna wsi Wola Zarczycka z kolonią Königsberg z 1853 roku
• Historia Woli Zarczyckiej
• Dzieje Wsi Wola Zarczycka