Loading AI tools
rodzaj wymarłego dinozaura z nadrodziny Tyrannosauroidea Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Timurlengia – rodzaj wymarłego dinozaura, nieptasiego teropoda z nadrodziny Tyrannosauroidea żyjącego w Azji w epoce kredy późnej ok. 92–90 milionów lat temu. Skamieniałości dinozaura zostały odkryte na terenie formacji Bissekty, na pustyni Kyzył-kum w Uzbekistanie. Jedynym dotychczas odkrytym gatunkiem jest Timurlegia euotica.
| Brusatte, 2016 | |||
| Okres istnienia: kreda późna, 92–90 mln lat temu | |||
 | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| Nadrząd | |||
| Rząd | |||
| Podrząd | |||
| Infrarząd | |||
| (bez rangi) | celurozaury | ||
| Nadrodzina | |||
| (bez rangi) | Pantyrannosauria | ||
| Rodzaj |
Timurlengia | ||
| Gatunki | |||
| |||
Od 1937 r. pochodzące z formacji Bissekty pojedyncze kości tyranozauroidów wykopywane były opisywane przez radzieckich bądź rosyjskich naukowców, początkowo uznawano je za skamieliny allozaurów,dopiero w 1944 r. Iwan Jefriemow sklasyfikował odkryte szczątki jako należące do tyranozaura[1]. W 2004 jeden z zespołów odkrył mózgoczaszkę, będącą miejscem przyczepu mięśni szyi dinozaura i chroniącą jego mózg i przewody słuchowe. Mózgoczaszka ta była przechowywana w jednym z pudeł w magazynach Instytutu Zoologicznego Rosyjskiej Akademii Nauk do 2014 r., dopóki paleontolog i ekspert w dziedzinie tyranozaurów Stephen Brusatte nie zidentyfikował skamieniałości jako należącej do nieopisanego dotąd taksonu[2][3][4].
W 2016 r. Stephen Brusatte, Aleksander Awerianow, Hans-Dieter Sues, Amy Muir oraz Ian B. Butler nazwali i opisali nowy gatunek dinozaura – Timurlengia euotica. Nazwa rodzajowa pochodzi od imienia wodza Barłasów i założyciela dynastii Timurydów – Timura Chromego, znanego również jako Timur Lenk (od Tīmūr-e Lang – Timur Kulawy). Nazwa gatunkowa „euotica” oznacza „o dobrym uchu”[2]. Po zbadaniu puszki mózgowej przy pomocy tomografu komputerowego naukowcy odkryli, że Timurlengia miała długi przewód słuchowy wewnętrzny, co wskazuje na bardzo rozwinięty słuch, zdolny do wychwytywania dźwięków na bardzo niskich częstotliwościach[3].
Opis taksonu oparty jest o holotyp ZIN PH 1146/16, którego jedynym elementem była mózgoczaszka. Opisane w 2012 r. pozostałe kości przypisane rodzajowi Timurlengia należały do innych osobników[5]. Obejmowały one okazy ZIN PH 854/16 (prawa połowa puszki mózgowej); ZIN PH 676/16 (prawa szczęka); ZIN PH 2330/16 (kość czołowa); ZIN PH 2296/16 (kość kwadratowa); ZIN PH 15/16 (fragment kości zębowej); ZIN PH 1239/16 (prawa kość kątowa i stawowa); ZIN PH 671/16 (przedni kręg szyjny); USNM 538131 (tylny kręg szyjny); USNM 538132 (łuk kręgowy); CCMGE 432/12457 (kręg piersiowy); ZIN PH 951/16 (przedni kręg ogonowy); ZIN PH 120/16 (środkowy kręg ogonowy); ZIN PH 120/16 (tylny kręg ogonowy); ZINPH 619/16 (pazur kończyny przedniej) oraz USNM 538167 (pazur kończyny tylnej)[2]. Skamieliny te zostały wymienione jako należące do jednego rodzaju, przy założeniu, że w formacji Bissekty znajdował się tylko jeden takson tyranozauroida[2].
Holotyp, na podstawie którego sporządzono opis taksonu, należał do niedorosłego jeszcze osobnika. Miał on mierzyć 3–4 m długości i ważyć 170–270 kg[2][6]. Skamieniałości ZIN PH 1239/16 należały do dorosłego, większego osobnika[2]. W 2016 r. na podstawie analizy mózgoczaszki holotypu ustalono kilka cech wyróżniających takson. Kość nadpotyliczna, środkowa górna kość tylnej części czaszki, ma wyrostek w kształcie rombu skierowany do dołu i nie sięgający górnej krawędzi otworu potylicznego. Kłykcie potyliczne mają bardzo krótkie wyrostki przykłykciowe, osiągające zaledwie jedną trzecią wysokości kłykcia potylicznego. Okienko owalne i przedsionek ucha wewnętrznego tworzą lejkowate wgłębienie wnikające głęboko w strefę ucha i mające szerokie wyjście w bocznej ścianie mózgoczaszki. Duże ucho wewnętrzne zaopatrzone jest w solidne kanały półkoliste[2].
Autorzy opisu rodzaju porównują wielkość znalezionej mózgoczaszki z należącą do Xiongguanlong, powołując się na szacunki masy tego ostatniego pomiędzy 170 a 270 kg. Obecność pojedynczych nieskostniałych połączeń między kośćmi wskazuje jednak, że holotypowy osobnik nie był dorosłych przedstawicielem Timurlengia. Brusatte i inni wskazują wobec tego, że mogły być one jeszcze więksi, a więc przerastać wszystkich innych przedstawicieli tyranozauroidów z tej samej formacji[2]
Timurlengia zajmowała bazalną pozycję w nadrodzinie tyranozauroidów, jako potencjalny takson siostrzany dla Xiongguanlong. Oba taksony mogły prezentować klad długopyskich teropodów, grupy siostrzanej rodziny Tyrannosauridae[2].
Odkrycie i opisanie Timurlengia jest znaczące dla ukazania procesu, w którym wczesne małe taksony Tyrannosauridae zwiększały rozmiary do tak dużych, jak w przypadku tyranozaura, typowego dla późnokredowych taksonów z Azji i Ameryki Północnej[7]. Mimo pokrewieństwa Timurlengia nie jest bezpośrednim przodkiem tyranozaura[8]. Timurlengia żyła ok. 90 mln lat temu w późnym turonie, przed pojawieniem się zaawansowanych tyranozauroidów. W zapisie kopalnym powstała licząca 20 mln lat luka rozdzielająca w obrębie tyranozauroidów drobnych łowców z jednej strony i wielkie drapieżniki szczytowe z drugiej, a odkrycie Timurlengia tę lukę wypełniło[2]. Przykład Timurlengia wskazuje, że w tym czasie, mimo że tyranozauroidy nie osiągnęły znacznych rozmiarów, wyewoluowały już kluczowe właściwości mózgu i funkcje odpowiedzialne za wzrost. Pierwotnie uważano, że cechy te są unikalne dla późniejszych, dużych tyranozaurów, które osiągały znaczne rozmiary[9]. Tyranozaury stosunkowo nagle zaczęły osiągać znaczne rozmiary w kredzie późnej, a ich ewolucyjny sukces i dotarcie na szczyt łańcucha pokarmowego umożliwiły rozwój mózgu i zmysłów jeszcze za czasów wcześniejszych, dużo mniejszych przodków[10]. Niewielki rozmiar Timurlengia wskazuje, że tyranozauroidy rozwinęły swoje duże rozmiary w ciągu ostatnich 20 mln lat ewolucji[11]. Nie wiadomo jednak dokładnie, co zainicjowało tak nagły wzrost wielkości tych zwierząt[2].
Analizując mózgoczaszkę holotypu Timurlengia, Hans-Dieter Sues wysunął hipotezę, że prawdopodobnie pierwszym obszarem, w którym zaszły ewolucyjne zmiany tyranozauroidów, była głowa. Czaszka Timurlengia, mimo że dużo mniejsza niż czaszki jej późniejszych krewnych, kryła rozwinięty mózg, umożliwiający wyostrzenie wzroku, węchu i słuchu. W czasie, gdy tyranozauroidy rozwijały wyostrzone zmysły i zdolności poznawcze, pozostałe duże mięsożerne dinozaury, jak np. karnozaury, znikały ze środowiska bądź wymierały, tworząc na szczycie łańcucha pokarmowego niszę, wypełnioną później przez tyranozaury[8][12]. Tyranozaury były więc niejako przygotowywane przez ewolucję do przejęcia dominującej pozycji w swoich ekosystemach, ale dopiero gdy w naturalny sposób zniknęła ich konkurencja w postaci większych teropodów[4][7].
Głowa Timurlengia była dużo mniej spneumatyzowana niż u większych tyranozauroidów. Zwiększenie przestrzeni powietrznych u późniejszych taksonów miało zmniejszyć ciężar czaszki lub też pozwolić na zachowanie dobrego słuchu pomimo większych rozmiarów dinozaura[2][4].
Analiza filogenetyczna z uwzględnieniem Timurlengia[13]:
| Tyrannosauridea |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Na podstawie analizy odkrytych szczątków uznać należy, że Timurlengia była sprawnym łowcą, którego głównym sposobem zdobywania pożywienia był pościg za ofiarą[8]. Świadczą o tym zęby, przystosowane do cięcia mięsa, nie do miażdżenia tkanki wraz z kośćmi, jak u późniejszych tyranozaurów[7]. Masywność kanałów półkolistych ucha wewnętrznego powiązana może być ze zwiększoną zwinnością. Timurlengia miała długi przewód ślimakowy tej samej wysokości co błędnik, co wpływało na słyszenie dźwięków o niskiej częstotliwości. Może to wskazywać na używanie dźwięków o niskich częstotliwościach do porozumiewania się między sobą np. w trakcie polowania[2].
Wykopaliska w formacji Bissekty wykazały, że na obszarze występowania Timurlengia żyło wiele gatunków ryb, płazów i krolodylomorfów co pozwala przypuszczać, że środowisko obfitowało w zbiorniki wodne. Żyzne, dobrze nawodnione tereny musiały sprzyjać wzrostowi flory, Timurlengia mógł więc żyć na obszarach leśnych[14]. Na terenie wykopalisk znaleziono również szczątki drobnych ssaków, takich jak Uzbekbaatar[15] i Sulestes[16].
Potencjalnymi ofiarami Timurlengia mogły być różnorodne hadrozauroidy, takie jak Levnesovia, baktrozaur, czy gilmorozaur oraz ceratopsy np. turanoceratops[4].
Szczytowym drapieżnikiem w środowisku zamieszkiwanym przez Timurlengia był ponad dwukrotnie większy Ulughbegsaurus uzbekistanensis[17]. Zanim doszło do gwałtownej ewolucji wśród tyranozaurów ustępowały one większym ówcześnie karnozaurom również w innych częściach świata[18].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
