Kosodrzewina, sosna górska, kosówka właściwa, kosodrzew[5] (Pinus mugo Turra) – gatunek drzewa (lub krzewu) iglastego należący do rodzaju sosna (Pinus), rodziny sosnowatych (Pinaceae). Występuje w pasmach górskich Europy Środkowej i Południowej. W górach zachodniej Europy występuje sosna hakowata traktowana jako podgatunek kosodrzewiny P. mugo subsp. uncinata (Ramond) Domin lub odrębny gatunek P. uncinata Ramond ex De Candolle. Kosodrzewina jest gatunkiem dość zmiennym, o wielu odmianach uprawnych. W Polsce podlega ochronie. Odgrywa ważną rolę chroniąc glebę przed erozją i zapobiegając osuwaniu się ziemi oraz lawinom.
 P. mugo subsp. mugo, Tatry. | |
| Systematyka[1][2][3] | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Podkrólestwo | |
| Nadgromada | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Nadklasa | |
| Klasa | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Rodzaj | |
| Gatunek |
kosodrzewina |
| Nazwa systematyczna | |
| Pinus mugo Turra Gior. Ital. Sci. Nat. Agric. Arti Commerc. 1: 152 (1764) | |
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[4] | |
 | |
| Zasięg | |
 | |
Rozmieszczenie geograficzne
Występuje w pasmach górskich Europy Środkowej i Południowej, od centralnych Alp na wschód przez granicę szwajcarsko-austriacką do Karpat i na południowy wschód przez kraje byłej Jugosławii i Rumunię do gór Riła i Piryn w Bułgarii. Izolowane stanowiska znajdują się we włoskich Apeninach Środkowych i na zachód do francuskich Wogezów i Alp. Podgatunek uncinata występuje w górach Iberyjskich (Sierra de Gúdar, Sierra de Cebollera), Pirenejach, Masywie Centralnym i zachodnich Alpach, od Szwajcarii do zachodniej Austrii, spotykany aż do wschodnich Niemiec. Rośnie na wysokościach 1400–2500 m n.p.m., przy czym subsp. uncinata w zakresie 1000–2300 m. Tworzy własne piętro roślinności nazywane piętrem kosówki, zazwyczaj powyżej regla górnego, a poniżej piętra hal. Najniżej notowana w południowo-wschodnich Niemczech na wysokości 200 m n.p.m. i w południowej Polsce, gdzie na Hali Izerskiej rośnie na wysokości 840 m n.p.m. (najniżej położone naturalne stanowisko tego gatunku w kraju). Najwyższe stanowiska znajdują się na południowym krańcu zasięgu w górach Piryn w południowo-zachodniej Bułgarii, gdzie sięgają 2700 m n.p.m.[6][7]
W Polsce rośnie dziko w Tatrach, Sudetach, Babiej Górze i Pilsku[8], niewielkie stanowiska kosodrzewiny znajdują się również na Policy, Romance, oraz na szczycie Czyrńca. Do lat 90. XX wieku reliktowe stanowisko kosodrzewiny znajdowało się w Beskidzie Niskim (rezerwat przyrody Kornuty).
Morfologia
- Pokrój
- Przeważnie krzew o masywnych gałęziach, które płożą się po ziemi, wznoszą ku górze lub wyrastają na boki. Pokrój zmienny, silnie zależny od podgatunku i siedliska. U starszych drzew korona luźna.
- Pień
- Niski, płożący, o wysokości do 3,5 m. Kora ciemnoszara, lekko spękana, nie łuszczy się. Pędy nagie, młode zielone, następnie drewnieją przybierając barwę brązową.
- Liście
- Szpilki wyrastają po 2 z krótkopędu, mają długość 3–8 cm i ciemnozielony kolor z połyskiem. Są krótsze i grubsze niż u sosny zwyczajnej, sztywne. Ułożone są gęsto wokół całego obwodu pędu.
- Szyszki
- Męskie kwiatostany cylindryczne, długości 10 mm, żółto-czerwone. Szyszki żeńskie początkowo żółto-zielone do purpurowych. Osadzone pojedynczo lub po 2–3 koło siebie, siedzące. Dojrzała szyszka ma średnio 5 cm długości i 2,5 cm szerokości. Tarczki szyszek z wyrostkiem, często zakończonym cienkim kolcem, czarno obrzeżone. Młode szyszki pokryte niebieskawym lub fioletowym nalotem, dojrzałe brązowieją. Nasiona czarne, długości 4 mm, z 7–12 mm skrzydełkiem.
- Gatunki podobne
- Sosna zwyczajna.
Pokrój typowej kosodrzewiny
Młody pęd z szyszeczkowatymi kwiatami żeńskimi
Kwiatostany męskie i niedojrzałe szyszki nasienne
Szyszki nasienne, Tatry
Biologia i ekologia
Liście pozostają na drzewie średnio 4–9, skrajnie 2–10[6](15)[9] lat. Roślina przeważnie jednopienna, rzadko dwupienna. Pylenie następuje od maja do lipca, pyłek jest roznoszony przez wiatr (anemogamia). Szyszki nasienne dojrzewają we wrześniu-październiku 15–17 miesięcy od zapylenia i otwierają od razu lub, jeśli są pokryte śniegiem, kolejnej wiosny. Nasiona rozsiewane są przez wiatr. Szyszki opadają wkrótce po uwolnieniu nasion lub w rok do dwóch lat później[6]. Rozmnaża się również przez pokładające i zakorzeniające się gałęzie[9].
Siedliskiem są zbocza, skalne grzędy, złomowiska skalne i urwiska, a także torfowiska wysokie. Powyżej górnej linii lasu tworzy zwartą formację zwaną piętrem kosodrzewiny lub kosówką. W niższych partiach występuje na stanowiskach naturalnych jedynie wzdłuż jałowych urwisk. Ma bardzo małe wymagania glebowe, zajmuje skrajne siedliska – gleby kwaśne i zasadowe, suche i mokre, płytkie jak i głębokie. Preferuje stanowiska nasłonecznione. Odporna na mrozy[9].
W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla DSAll. Rhododendro-Vaccinienion, podgatunek ssp. rotundata dla Ass. Pino mugo-Sphagnetum[10].
Liczba chromosomów 2n= 24[11].
Systematyka i zmienność
Pozycja gatunku w obrębie rodzaju Pinus[12]:
- podrodzaj Pinus
- sekcja Pinus
- podsekcja Pinus
- gatunek P. mugo
- podsekcja Pinus
- sekcja Pinus
Gatunek jest dwojako ujmowany – szeroko jako Pinus mugo sensu lato – zmienny gatunek obejmujący trzy podgatunki: P. mugo subsp. mugo, subsp. uncinata i subsp. rotundata, ewentualnie wąsko jako Pinus mugo sensu stricto, co odpowiada pierwszemu z wymienionych podgatunków, podczas gdy dwa pozostałe podnoszone są do rangi osobnych gatunków jako odpowiednio P. uncinata i P. rotundata[13]. W szerokim ujęciu określany bywa „kompleksem Pinus mugo”[13], którego duża zmienność bywa powodem wyróżniania poza ww. taksonami także licznych odmian i form w łącznej liczbie sięgającej stu[14]. Wiele z tych taksonów ma pochodzenie mieszańcowe i ich identyfikacja jest problematyczna[6].
Podział na podgatunki:
- P. mugo subsp. mugo (syn. P. pumilio Haenke, P. montana Miller, P. mughus Scopoli, P. mugo var. pumilio (Haenke) Zenari) – kosodrzewina typowa.
- sosna hakowata (P. mugo subsp. uncinata (Ramond) Domin 1935, syn. P. uncinata Ramond ex De Candolle 1805, P. mugo var. rostrata (Antoine) Hoopes) – podgatunek kosodrzewiny lub osobny gatunek blisko z nią spokrewniony. Występuje w Pirenejach, zachodnich Alpach na wysokościach 1000–2300 m. Drzewo osiąga 12–20 m.
- sosna błotna (P. mugo nothosubsp. rotundata (Link) Janchen & Neumayer 1942, P. × rotundata) – mieszaniec podgatunków mugo i uncinata[15]. Czasem traktowana jako osobny gatunek P. rotundata Link lub (głównie w starszych pracach europejskich) jako P. uliginosa G. E. Neumann ex Wimmer. Inne używane synonimy: P. humilis Link, P. pseudopumilio (Willk.) Bech, P. obliqua Sauter.
Kosodrzewina krzyżuje się z sosną zwyczajną (dając mieszańca – sosnę drzewokosą Pinus x rhaetica Brūgger), a także, rzadziej, z sosną czarną (P. nigra) oraz sosną bośniacką (P. heldreichii)[6].
Odmiany uprawne
Niektóre kultywary ogrodowe:
- 'Allgäu' – odmiana o gęstym i regularnym pokroju.
- 'Almhütte' – odmiana bardzo wolno rosnąca.
- 'Beniamin' – krzewy bardzo zwarte o półkolistej formie.
- 'Carstens Wintergold' – odmiana przebarwiająca się jesienią na żółto.
- 'Etschtal' – bardzo wolno rosnąca odmiana, 10-letnia roślina ma 10 cm szerokości i wysokości.
- 'Fischleinboden' – pochodząca z Włoch odmiana wyhodowana z „czarciej miotły”.
- 'Fritsche' – odmiana pochodząca z Czech.
- 'Frühlingsgold' – odmiana o szybszym wzroście i złotych przyrostach wiosną.
- 'Gnom' – odmiana o kopulastej formie i jasnych igłach.
- 'Honeycomb' – bardzo wolny wzrost, odmiana kulista.
- 'Humpy' – o bardzo wolnym wzroście, kulista forma.
- 'Kobold' – wolno rosnąca odmiana o grubych pędach.
- 'Laurin' – jedna z najczęściej spotykanych odmian tego gatunku.
- 'Mops' – odmiana rosnąca bardzo wolno i gęsto, z czasem przyjmuje formę spłaszczonej półkuli.
- 'Northern Light' – odmiana o bardzo jasnych przyrostach na wiosnę.
Zagrożenia i ochrona
W latach 1957–2014 gatunek był objęty w Polsce ścisłą ochroną na mocy rozporządzeń ministrów odpowiednich resortów[16][17]. Od 2014 roku podlega ochronie częściowej[18]. Dawniej kosodrzewina była masowo wypalana i wycinana, aby przygotować tereny pod wypas. Obecnie gatunek nie jest zagrożony. Większość jej stanowisk w Polsce jest chroniona w górskich parkach narodowych[9].
Kosodrzewina jest objęta ochroną prawną w Chorwacji[6].
Roślina umieszczona przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody (IUCN) w Czerwonej księdze gatunków zagrożonych w grupie gatunków niższego ryzyka (kategoria zagrożenia: LC)[4].
Zastosowanie
- Wykorzystywana jest do zalesiania obszarów wydm, w tym nadmorskich, umacniania zboczy nasypów. Dobrze toleruje piaszczyste gleby, także zasypywanie pędów przez piasek.
- Zarówno w środowisku naturalnym jak i w miejscach, gdzie została sztucznie nasadzona kosodrzewina odgrywa ważną rolę chroniąc glebę przed erozją i zapobiegając osuwaniu się ziemi oraz lawinom.
- Chętnie sadzona jest w ogródkach w celach dekoracyjnych, np. do formowania żywopłotów. Łatwo rozmnaża się z nasion.
- Igły są źródłem olejku, w Bułgarii stosowane także jako składnik herbaty ziołowej.
Zobacz też
Przypisy
Bibliografia
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
