Rzeczpospolita Obojga Narodów
historyczne wielonarodowościowe państwo monarchistyczne w środkowej Europie (Korona Królestwa Polskiego i Wielkie Księstwo Litewskie) / Z Wikipedii, wolnej encyclopedia
Drogi AI, mówmy krótko, odpowiadając po prostu na te kluczowe pytania:
Czy możesz wymienić najważniejsze fakty i statystyki dotyczące Rzeczpospolita Obojga Narodów?
Podsumuj ten artykuł dla 10-latka
Rzeczpospolita Obojga Narodów (łac. Res Publica Utriusque Nationis), potocznie: Polska[12], I Rzeczpospolita lub Rzeczpospolita szlachecka[13][14] – państwo złożone z Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego powstałe w roku 1569 na mocy unii lubelskiej, przestało istnieć w wyniku traktatów rozbiorowych w 1795 roku[15].
Zobacz też: cykl esejów historycznych Pawła Jasienicy pt. „Rzeczpospolita Obojga Narodów”. |
1569–1795 | |||||
| |||||
I Rzeczpospolita w latach 1619–1621 | |||||
Konstytucja |
Konstytucja 3 maja (1791) | ||||
---|---|---|---|---|---|
Język urzędowy | |||||
Stolica | |||||
Ustrój polityczny |
monarchia elekcyjna | ||||
Typ państwa |
Rzeczpospolita | ||||
Pierwszy władca | |||||
Ostatni władca | |||||
Status terytorium |
niezależne (do 1768), zależne od Imperium Rosyjskiego (do 1795)[2] | ||||
Powierzchnia • całkowita |
| ||||
Liczba ludności (1569–1772) • całkowita • gęstość zaludnienia • narody i grupy etniczne |
| ||||
Waluta | |||||
Unia lubelska |
federacja Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego | ||||
Likwidacja w efekcie rozbiorów |
Królestwo Prus, Austria, Imperium Rosyjskie | ||||
Religia dominująca |
rzymskokatolicka (religia państwowa[11]); | ||||
Terytoria zależne |
Prusy Książęce (1569–1657), | ||||
Rzeczpospolita Obojga Narodów w okresie największego zasięgu terytorialnego, ok. 1635 oraz ziemie później utracone | |||||
| |||||
|
Unia lubelska była zwieńczeniem długotrwałego procesu unifikującego oba państwa. Polska i Litwa zachowały odrębność, ale połączyła je osoba wspólnie obieranego władcy, wspólny sejm i polityka zagraniczna. Zniesione zostały również granice celne, wprowadzono wspólną monetę i system administracyjny; dążono również do unifikacji prawodawstwa. Unia lubelska zakończyła również proces unifikacji Korony Polskiej, ostatecznie włączono księstwa oświęcimskie i zatorskie (1564), a także zniesiono autonomię Prus Królewskich (1569). Do Korony przyłączono Podlasie, Wołyń, Podole wschodnie i Kijowszczyznę. Kształtowanie się wzajemnych stosunków nie zakończyło się na sejmie lubelskim. Postępujące procesy unifikacyjne prowadziły do zacierania się różnic między poszczególnymi krajami.
Rzeczpospolita była jednym z największych państw w Europie, w 1637 roku po wojnach z Moskwą osiągnęła największy obszar ponad ok. 990 tys. km²[16][4]. Liczba ludności w połowie XVII stulecia wynosiła 11 mln[7], potem lata wojen i klęsk naturalnych spowodowały znaczny spadek ludności do ok. 7 mln, jednak do 1771 zaludnienie wzrosło do 12–14 mln[17].
Rzeczpospolita była państwem stanowym, z dominującym znaczeniem szlachty, o której pozycji świadczyła wyłączność na prawo do zasiadania w sejmie. Trzy „stany sejmujące”, a więc król, senat i sejm właściwy, czyli izba poselska, były jedynymi wspólnymi organami całej Rzeczypospolitej, wspólnie decydującymi o polityce państwa. Z tego powodu ustrój Rzeczypospolitej określa się jako monarchię mieszaną, w odróżnieniu od monarchii absolutnej, gdzie władza skupiona była w ręku monarchy, a nie jak w przypadku polskim sprawowana przez trzy odrębne organy[18]. Szlachta posiadała również prawo do wyboru władcy po śmierci poprzednika, w wyborze mógł brać udział każdy szlachetnie urodzony. Wśród szlachty budziło to poczucie, że to oni stanowią naród polityczny kraju, a wręcz że sami są Rzecząpospolitą[19]. Rola władcy była ograniczona władzą sejmu, król jednak zachował wyłączne prawo do nadawania urzędów, zarządzania dobrami królewskimi, był również najwyższym sędzią i naczelnym wodzem, kierował także polityką zagraniczną kraju w porozumieniu z senatem[20].
Zunifikowane państwo kontynuowało rozpoczęte w czasach jagiellońskich wojny o Inflanty ze Szwecją i Rosją. W konflikcie ze Szwecją doszła jeszcze kwestia rywalizacji między polską a szwedzką linią dynastii Wazów o tron szwedzki. Wojny pierwszego okresu Rzeczypospolitej, mimo relatywnie korzystnego przebiegu i rezultatów, ujawniły problemy ustrojowe kraju. Wojny z sąsiadami w drugiej połowie XVII wieku, powstania i rebelie kozackie, załamanie się popytu na eksportowane w dużej ilości zboże doprowadziły do kryzysu gospodarczego państwa. Po nim nastąpił także kryzys polityczny, prowadzący w efekcie do anarchii i rozkładu instytucji władzy. W XVIII wieku, mimo prób reform, podejmowanych przede wszystkim w okresie Sejmu Czteroletniego, Rzeczpospolita wpadła w orbitę wpływów rosyjskich i ostatecznie została zlikwidowana w wyniku trzech rozbiorów w latach 1772, 1793 i 1795.
Do końca istnienia Rzeczypospolitej Obojga Narodów Kraków zachował wiele cech stołeczności – wyłączność na koronacje[21] i pochówki monarchów. Rola Warszawy rosła od XVI wieku, kiedy stała się ona głównym miejscem obrad sejmów walnych, oprócz sejmu koronacyjnego, który odbywał się w Krakowie. Od 1573 roku w Warszawie odbywały się także wolne elekcje, natomiast w latach 1596–1611 przeniesiono tutaj dwór monarszy, a także siedziby najwyższych urzędów[22]. Wilno po unii lubelskiej nie utrzymało formalnych funkcji stolicy Rzeczypospolitej Obojga Narodów[23].