Ruda Różaniecka
wieś w województwie podkarpackim Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Ruda Różaniecka – wieś w Polsce położona na Płaskowyżu Tarnogrodzkim, w województwie podkarpackim, w powiecie lubaczowskim, w gminie Narol[3].
| wieś | |
 Pałac | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (2021) |
1151[1] |
| Strefa numeracyjna |
16 |
| Kod pocztowy |
37-613[2] |
| Tablice rejestracyjne |
RLU |
| SIMC |
0607050[3] |
Położenie na mapie gminy Narol  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa podkarpackiego  | |
Położenie na mapie powiatu lubaczowskiego  | |
 50°19′25″N 23°11′02″E[4] | |
Wieś starostwa niegrodowego lubaczowskiego na początku XVIII wieku[5].
- Geneza
Powstanie i rozwój wsi związany był z ulokowaniem tu w połowie XVII wieku zakładu metalurgicznego. Oba człony nazwy wsi nawiązują do źródła jej powstania. Słowo „ruda” oznaczało dawną nazwę zakładu hutniczego. Drugi człon – „różaniecka” pochodzi od pierwotnej nazwy rzeki Różaniec.
O założeniu w tym rejonie dymarki (tj. pieca hutniczego służącego do otrzymywania żelaza przy użyciu rudy i węgla drzewnego) zdecydowały duże obszary leśne. Drzewo było głównym surowcem do wytwarzania węgla drzewnego niezbędnego do wytopu żelaza. Występowały tu również znaczne pokłady rudy darniowej błotnej, którą wydobywano w miejscach późniejszych stawów na Jeziorze, Ławach, Krążkach, Sinorzatkach. Dymarka i towarzyszące jej obiekty zostały zlokalizowane przy źródle po prawej stronie rzeki oraz w miejscu dzisiejszej poczty i Gospodarstwa Rybnego.
- Początki
Pierwsza wzmiankę pisaną o wsi podaje Inwentarz Starostwa Lubaczowskiego z 1706 roku. Dotyczy ona istniejącej tu już od kilkudziesięciu lat kuźnicy i dymarki. Oba obiekty wyposażone były w urządzenia służące do poruszania kół wodnych, miechów i młotów. Pierwszymi osadnikami na tym terenie byli węglarze i kowale pochodzące z okolicznych miejscowości. Założyli oni osadę po wyrębie lasów na wschód od dymarki, którą zaczęto określać „Zadymarką” (za dymarką). W 1716 roku mieszkało tu 16 chłopów poddanych uprawiających ziemię i odrabiających pańszczyznę na rzecz kuźnicy. W XVIII wieku rosło zapotrzebowanie na wyroby z żelaza w rolnictwie, rzemiośle i budownictwie. To powodowało rozbudowę i modernizację zakładu metalurgicznego. Stale powiększano powierzchnie gruntów ornych poprzez wyrąb lasów i wypalanie węgla drzewnego. W 1764 roku wieś liczyła już 94 osadników. Wójtem gromady (1764) był Tomasz (Tomek) Ważny.
W Inwentarzu Starostwa Lubaczowskiego z 1754 roku, we wsi było zamieszkałych 27 chłopów (w tym 4 kowali, 1 rzemieślnik i 3 pszczelarzy)[uwaga 1][7].
- Przemysł hutniczy
Występujące w najbliższej okolicy pokłady rudy darniowej błotnej posiadały niską zawartość żelaza i już na początku XVIII wieku zostały wyeksploatowane. Od 1706 roku zaczęto sprowadzać rudę z Lublińca Starego i Żukowa, a w następnych latach z Dziwięcierza i Opaki koło Lubaczowa, oraz z Rokietnicy koło Jarosławia. Wyrabiano tu lemiesze, motyki, grace, łopaty, podkowy, garnki, kotły, obręcze i kowadła. Produkowano również przez kilkanaście lat armatki i moździerze dla wojska. Transportem wodnym wysyłano do Gdańska haki do szkut i buksy do kół młyńskich. W skali masowej produkowano gwoździe do gontów. Pierwszym dzierżawcą kuźnicy (od 1718 r.) był Łukasz Borowski.
- Czasy Galicji
W czasach I Rzeczypospolitej Ruda Różaniecka wchodziła w skład dóbr królewskich należących do starostwa lubaczowskiego, dzierżawionych przez różne osobistości. W 1788 roku dokonano pomiarów gruntów należących do wsi oraz ustalono granice z Płazowem, Żukami, Grochami, Kuryjami, Hutą Różaniecką, Lublińcem Nowym i Żukowem. W pomiarach uczestniczyli: wójt gromady Ruda Różaniecka Iwan Ważny oraz przysiężeni (radni) Michał Jakim, Sobek (Sobiesław) Kasperski i Michał Zaborniak. Ustalone i opisane wówczas granice Rudy Różanieckiej są obowiązujące obecnie. Ostatnim starostą lubaczowskim był Jerzy August Mniszech, który zmarł w 1778 roku, a starostwo zostało przejęte przez rząd austriacki w skład dóbr kameralnych i utworzono ekonomię lubaczowską. W latach 1817–1818 dobra te zostały podzielone i wystawiono je na licytację[8].
21 maja 1818 roku wieś została wystawiona do sprzedaży w drodze licytacji we Lwowie. Nabywcą został Baron Herman Brunicki z Wiednia, reprezentant szlachty neofitów o żydowskim pochodzeniu. Na tej licytacji za sumę 75.000 zł, Baron Herman Brunicki kupił również Hutę Różaniecką, Lubliniec Nowy i Stary, Tepiły, Freifeld (Kowalówka), Gorajec oraz miasteczko Płazów. Kupione dobra obejmowały 17.112 mórg, z tego 6 mórg ogrodów, 1709 mórg pola ornego, 642 morgi łąk oraz 14 755 mórg lasów. Baron Herman Brunicki wraz z rodziną zamieszkał w starym dworze (późniejsza oficyna) dając początek rodu Brunickich w Rudzie Różanieckiej[8].
W 1877 roku zbudowany został nowy tartak z napędem wodnym o sile 20 KM oraz papiernia. W połowie XIX wieku istniały dwa młyny wodne (I i II młyn) w górnym biegu Różańca. W 1906 roku na Jeziorze zbudowano nowoczesną mleczarnię i serownię, a w 1908 roku gorzelnię, która była czynna do końca lat 60. XX wieku.
- Rodzina baronów
Herman Baron Brunicki (ur. 1775 – zm. 20 kwietnia 1835), z Rozalią Zygielską miał 10 dzieci – (Rozalia – ur. 1777; Maksymilian – ur. 1796; Karolina Hőnig von Hönigsberg – ur. 1798; Jakub Ignacy – ur. 1802; Maurycy Ignacy – ur. 1804; Ludwika Turnau – ur. 1806; Jan Antoni – ur. 1808; Dorota Dornbach – ur. 1812; Malwina Freiin von Bilinski – ur. 1815; Teresa – ur. 1815).
Spadkobiercą majątku został syn Jan Antoni Brunicki (ur. 1808 – zm. 20 czerwca 1887), który z Marią Magdaleną Mauss miał córkę Henriettę (ur. 27 kwietnia 1839 – zm. 6 czerwca 1905 w Rudzie Różanieckiej), która wyszła za mąż za barona Ludwika Wattmana (ur. 1827 – zm. 1907) pochodzącego z Wiednia. Ostatnim właścicielem dóbr w Rudzie Rózanieckiej był ich syn baron Hugo Wattman de Beaulieu (ur. 21 maja 1876 – zm. 1946), żonaty z Marią Krystyną baronową Lederer. Z tego małżeństwa mieli dwie córki: Brunhildę i Ingeborgę[8]
Brunhilda (ur. 29 maja 1903 – zm. 25 września 1969 w USA) – 30 września 1933 roku w Płazowie poślubiła Janusza Muszyńskiego herbu Lekczyn (ur. 12 czerwca 1907 w Lublinie – zm. 22 września 1939 w bitwie o Łomianki), kapitana w 11 dywizji artylerii konnej.
Ingeborga (ur. 12 września 1904 w Amstetten – zm. 1997) – 20 września 1924 roku w Płazowie poślubiła Zdzisława Avenariusa (ur. 15 maja 1900 w Warszawie – zm. 1 marca 1975 w Warszawie), oficera WP, ziemianina, posła na sejm RP z listy BBWR. Z tego małżeństwa mieli dwóch synów: Ferdynanda (ur. 1925) rolnika i Czesława (ur. 1932) inżyniera mechanika.
- Czasy II Rzeczypospolitej
W czasie I wojny światowej (wrzesień 1914 – maj 1915) stacjonowały we wsi wojska rosyjskie dewastując zabudowania wiejskie i dworskie. Spalony został pałac, a w nim portrety Brunickich i Wattmannów, stylowe meble z XIX wieku oraz bogata kolekcja trofeów myśliwskich. Zabrano wszystkie konie i krowy z folwarku. Spalonych zostało ponad 60% zabudowań wiejskich. W latach 1918–1923 zakłady produkcyjne należące do Wattmanna zostały odbudowane i unowocześnione. W 1923 roku zbudowano na rzece Różaniec pierwsza elektrownię w miejscu dawnej huty żelaza (zlikwidowanej w 1895 r.), a w 1925 roku terpentyniarnię. W latach 1920–1925 żyzne pola i łąki na „Morgach” i „Sopilnem” zamienione na hodowlane stawy rybne w obawie przed parcelacją. W folwarku i w pałacu w 1936 roku zatrudnionych było 20 pracowników biurowych, 100 robotników stałych, 80 robotników sezonowych oraz 30 gajowych i leśniczych. Łącznie w dobrach Wattmanna pracowało 230 osób. W październiku 1928 roku wybuchł pierwszy w dziejach wsi strajk nazwany powszechnie „strajkiem wozaków leśnych”, którego przywódcą był Wojciech Kasperski. Strajkujący domagali się wyższych stawek płacowych za przywóz drzewa z lasów do tartaku i wywóz desek do stacji kolejowych w Bełżcu i Lubaczowie.
W I połowie XX wieku w Rudzie Różanieckiej było 240 domów.
- Czasy II wojny światowej
We wrześniu 1939 roku w lasach wokół Rudy Różanieckiej prowadziła działania wojenne 6 Dywizja Piechoty pod dowództwem gen. Bernarda Monda. 24 września 1939 roku do wsi wkroczyły oddziały Nowogródzkiej Brygady Kawalerii i resztki 10 Dywizji Piechoty pod dowództwem gen. Bryg. Władysława Andersa na jednodniowy odpoczynek. Od 26 września do 8 października 1939 roku Ruda Różaniecka była pod okupacją Armii Czerwonej (ZSRR). Po zakończonych działaniach wojennych w październiku 1939 roku wieś została włączona do Starostwa Powiatowego w Tomaszowie Lubelskim. 23 czerwca 1943 roku policja niemiecka dokonała przymusowego wysiedlenia 74 rodzin (ok. 280 rodzin) i deportacji w Zamościu oraz Majdanku, a następnie do prac przymusowych w III Rzeszy.
Na przełomie 1941/42 roku z inicjatywy Brunhildy Muszyńskiej (córka barona Hugona Wattmanna) powstał zalążek konspiracji ZWZ-AK. Organizatorem i dowódcą kompanii (placówki) AK był ppor. Emanuel Michalewicz – PS. „Hanys” (zarządca folwarku Jezioro). Kompania weszła w skład V rejonu w obwodzie AK Tomaszów Lubelski.
W latach 1943–1944 placówka AK w Rudzie Różanieckiej stanowiła silny punkt obrony i schronienia przybyłej ludności polskiej przed napadami UPA. W czasie przeciwpartyzanckiej operacji – „Sturmwind II” w Puszczy Solskiej nad Tanwią 21 czerwca 1944 roku poległo 18 żołnierzy AK z Rudy Różanieckiej[8].
W 1944 roku posiadłości barona Hugona Wattmanna stały się własnością państwa. Większość zakładów produkcyjnych w latach 1944–1946 została odbudowana. Po wysiedleniu ludności ukraińskiej w ramach akcji „Wisła” w 1947 roku wielu mieszkańców wsi przeniosła się i objęła gospodarstwa w Futorach, Gorajcu, Kowalówce, Nowym i Starym Lublińcu i Żukowie. 21 maja 1945 roku w pobliżu Rudy Różanieckiej odbyło się spotkanie konspiracyjne przedstawicieli AK-WiN Inspektoratu Zamość z przedstawicielami OUN-UPA. Obie strony stwierdziły, że łączy je wspólny wróg (władza ludowa) i zadeklarowały wzajemną pomoc.
- Czasy najnowsze
W latach 1954–1972 w Rudzie Różanieckiej miała swoją siedzibę Gromadzka Rada Narodowa obejmująca Hutę Różaniecką, Maziarnię, Piłę i Rudę Różaniecką. W tym okresie zbudowano remizę i świetlicę Ochotniczej Straży Pożarnej, pawilony handlowe Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska”, Ośrodek Zdrowia i szkołę podstawową. Przez trzy kolejne kadencje przewodniczącym Prezydium GRN był Wojciech Kasperski.
W 2003 roku z inicjatywy Komitetu Społecznego zbudowano we wsi wodociąg i kanalizację. Według stanu z 31 grudnia 2003 roku Ruda Różaniecka liczyła 1315 mieszkańców.
- Pałac
Z historycznego zespołu pałacowego aktualnie zachowały się dwa zabytkowe budynki: tzw. stary dwór i rozległy gmach pałacu. Usytuowane są na terenie o zachowanych dawnych granicach, z nielicznymi elementami dawnego założenia parkowego. Pałac zajmuje centralna część zespołu – mieści się w nim obecnie Dom Pomocy Społecznej. Budynek starego dworu położony jest obok, przy drodze do Huty Różanieckiej, jest odgrodzony i stanowi własność Nadleśnictwa Narol – jest to siedziba Leśnictwa „Jezioro”.
Budynek starego dworu można datować na XVIII wiek. Lokalna tradycja określająca go jako stary dwór wskazuje, że powstał on przed budową rezydencji Brunickich – mógł zostać wybudowany około połowy XVIII wieku – jego architektura nosi cechy późnobarokowe i klasycystyczne. Prawdopodobnie pełnił funkcję rządcówki w czasach gdy obiekt stanowił dobra królewskie. Podpiwniczony jest jedną sklepioną kolebkowo piwnicą. Zachował stary rzut, bryłę, ale po remoncie w latach 90., zatracił stare wyposażenie
Zespół pałacowy w Rudzie Różanieckiej jest stosunkowo słabo rozpoznany pod względem konserwatorskim. Przeprowadzone badania terenowe w powiązaniu z danymi historycznymi pozwoliły uściślić fazy rozwoju przestrzennego założenia oraz historii budowlanej zachowanych obiektów architektury. W bryle pałacu widoczne są dwie główne fazy budowlane. Pierwszą jest wyraźny zarys regularnego dworu (prawdopodobnie parterowego) z początku XIX wieku, zapewne wybudowanego zaraz po kupnie dóbr przez Hermana Brunickiego, o regularnym, osiowym rzucie z bocznymi ryzalitami frontowymi, w części podpiwniczonego starymi, sklepionymi piwnicami. Drugą fazą była znaczna rozbudowa pałacu, przeprowadzona na początku XX wieku, zapewne przez Hugona Wattmanna, nadająca mu zachowany do dzisiaj charakter obiektu piętrowego w stylu neobarokowym i francuskiego z elementami secesji.
Pałac częściowo zniszczony był przez działania I wojny światowej, jednakże wkrótce odbudowany zachował się do dzisiaj w niewiele zmienionej bryle. Podkreślić należy, że w okresie międzywojennym majątek Hugo Wattmanna był świetnie prosperującym gospodarstwem – oprócz 1200 ha użytków rolnych i 8500 ha lasów, był szeroko znany z 300 ha stawów, w których prowadzono nowoczesną gospodarkę rybną. W 1943 baron Hugo Wattmann zmuszony był opuścić okupowaną Polskę, zmarł wkrótce po wojnie w Wiedniu.
W 1944 roku w wyniku reformy rolnej dobra szlacheckie zostały upaństwowione, opuszczone budynki ulegały grabieżom. Zespół pałacowy przez jakiś czas był użytkowany jako magazyn zbożowy i były w nim organizowane kolonie letnie.
- Dom Pomocy Społecznej
W 1960 roku pałac przekazano w użytkowanie Domowi Pomocy Społecznej dla nieuleczalnie chorych psychicznie mężczyzn. Przeprowadzono wówczas jego remont kapitalny, który w niewielkim stopniu zmienił jego bryłę i wystrój zewnętrzny. W latach 1998–2002 obok pałacu zbudowano nowy budynek DPS-u w podobnym stylu architektonicznym jaki posiada pałac.
DPS posiada kaplicę (msze święte niedzielne i codzienne dla pensjonariuszy), mieszkają w nim również siostry zakonne Józefitki (Zgromadzenie Sióstr Świętego Józefa), które pracują pośród personelu w DPS-ie i posługują w parafii.
Obecnie przebywa w nim ok. 230 pensjonariuszy w dwóch oddziałach (upośledzonych umysłowo, chorych psychicznie, przestępców niepoczytalnych umysłowo, bezdomnych i przebywających dobrowolnie); zatrudnionych jest 147 osób z wysoko kwalifikowanego personelu.
Ruda Różaniecka należała do parafii w Płazowie. W 1944 roku Niemcy zbudowali świetlice wojskową. W 1946 roku budynek został zaadaptowany na świątynię filialną parafii w Płazowie. 26 czerwca 1966 roku z polecenia ks. inf. adm. ap. w Lubaczowie Jana Nowickiego przybył ks. Zbigniew Mroczkowski w celu organizowania parafii. 11 grudnia zostały poświęcone sprzęty liturgiczne w kościele. Parafia Ruda Różaniecka jest pod patronatem św. Antoniego Padewskiego[9].
Początki szkolnictwa w Rudzie Różanieckiej na podstawie tradycji są datowane na ok. przed 1853 rokiem (nauczycielami byli Maria Żółkiewska i Antoni Żółkiewski). Szkoła była drewniana; w 1904 roku podjęto decyzję o budowie murowanej szkoły[10].
Pierwsza wzmianka o szkole w Rudzie Różanieckiej jest w Szematyzmach Galicji z 1875 roku, które zanotowały, że nauczycielem był Władysław Olaniecki. Szkoły wiejskie były tylko męskie, a od 1890 roku były „mieszane” – koedukacyjne. Szkoła w Rudzie Różanieckiej początkowo była filialna, a od 1877 roku była jednoklasowa. Od 1906 roku szkoła była 2-klasowa.
Po II wojnie światowej szkoła była 7-letnia i mieściła się budynku starej szkoły i w tzw. „Bojkówce”. W 1950 roku w szkole założono Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Radzieckiej. W 1964 roku szkoła stała się 8-klasowa, a 30 sierpnia 1964 roku oddano do użytku rozbudowaną część szkoły. 18 maja 1966 roku szkole nadano jako patrona imię kpt. Władysława Ważnego ps. Tygrys[10].
W 1999 roku w wyniku ogólnopolskiej reformy edukacji powstały 6-letnia szkoła podstawowa i 3-letnie gimnazjum. 18 września 2002 roku szkoła otrzymała sztandar. 17 sierpnia 2004 roku decyzją Rady Miejskiej w Narolu, utworzono Zespół Szkół. W 2004 roku szkoła otrzymała od Prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego pracownię komputerową. W 2004 roku rozpoczęto budowę sali gimnastycznej z łącznikiem i trzema salami lekcyjnymi, które oddano do użytku 24 października 2006 roku. W 2017 roku przywrócono 8-letnią szkole podstawową.
- Janina Szarek (ur. 1950) – aktorka, reżyserka i pedagog
- Władysław Ważny (1908–1944) – kapitan Wojska Polskiego, organizator ruchu oporu w okupowanej Francji
We wsi działa klub sportowy „Roztocze” Ruda Różaniecka, który został założony w 1983 roku. Aktualnie gra w klasie „A” grupy Lubaczowskiej.
- W Inwentarzu Starostwa Lubaczowskiego z 1754 roku wymieniono nazwiska 27 chłopów zamieszkałych w Rudzie Różanieckiej, zobowiązanych do odrabiania pańszczyzny: Józef Zaborniak, Józef Swieć, Tomek Obirek, Fryc. Dembow, Woyreli Rozmus, Jacek Bury, Michał Miszczyszyn, Jaśko Wróbel, Michał Wawrzkow, Marcin Jakimow, Jasiek Zastawny, Józef Jakubow, Macko Kolbuch, Sobek Kubow, Michał Winiarzow syn, Piotr Bednarz, Wawrzek Kubow, Sobek Jadliński, Stach Woyciszyn, Jaśko Kolbuch, Sobek Szmit, Misiek Wroblow, Jasiek Maydanik, Szczepan Mazur, Woytek Lutecki, Michał Tomaszewskij, Jacko Derhey.
Czynsz rzemieślniczy płacili: Jozef Zaborniak – kowal, Michał Wawrzkow – kowal, Maciek Kolbuch – kowal, Tomek Kowal.
Dań miodową składali pszczelarze: Petro Bury, Jurko Borysowicz, Andruch Strupak.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
