Loading AI tools
zespół budynków w Warszawie Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
PASTA[2][3] , także PAST-a[4][5] – zwyczajowa nazwa zespołu dwóch budynków, znajdujących się przy ulicy Zielnej 37 i 39 w Warszawie, wzniesionych w latach 1904−1910 przez Towarzystwo Akcyjne Telefonów Cedergren[6]. Według niektórych źródeł jeden obiekt wzniesiony w dwóch fazach[2][4].
nr rej. 757 z 1.07.1965[1] | |
Budynki PAST-y (w środku), widok od strony wschodniej (2024) | |
Państwo | |
---|---|
Województwo | |
Miejscowość | |
Adres |
ul. Zielna 37 |
Typ budynku |
biurowiec |
Styl architektoniczny | |
Architekt |
Izaak Gustaw Clason i Bronisław Brochwicz-Rogoyski (drugi budynek) |
Inwestor | |
Wysokość całkowita |
51,5 m (drugi budynek) |
Kondygnacje |
6 (pierwszy budynek) |
Zniszczono |
1944 |
Odbudowano |
lata 50. i 60. XX wieku |
Pierwszy właściciel |
Towarzystwo Akcyjne Telefonów Cedergren |
Kolejni właściciele | |
Obecny właściciel | |
Położenie na mapie Warszawy | |
Położenie na mapie Polski | |
Położenie na mapie województwa mazowieckiego | |
52°14′10″N 21°00′23″E |
Nazwa pochodzi od pierwszych liter nazwy kolejnego właściciela nieruchomości, Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej (PAST)[7].
Dla rozróżnienia obu budynków stosowane są określenia „mała PASTA” (nr 37) i „duża PASTA” (nr 39)[8]. PAST-ami bywają nazywane oba budynki[9][10] lub tylko drugi z nich[11][12]. PAST-ami nazywano także budynki mieszczące dzielnicowe centrale telefoniczne należące do spółki[5].
Po uzyskaniu w 1901 roku koncesji na rozbudowę i eksploatację sieci telefonicznej w Warszawie, szwedzkie Towarzystwo Akcyjne Telefonów Cedergren zbudowało w latach 1904−1905 przy ul. Zielnej 37 budynek centrali telefonicznej, zaprojektowany przez Izaaka Gustawa Clasona[13] w stylu eklektycznym[2].
Z powodu szybkiego rozwoju sieci telefonicznej w Warszawie, w latach 1908–1910 na sąsiedniej działce (nr 39) wzniesiono drugi budynek przeznaczeniem dla powiększonej centrali telefonicznej[13]. Został zaprojektowany przez tego samego architekta przy współpracy Bronisława Brochwicza-Rogoyskiego[13], który odpowiadał za jego realizację w Warszawie[12].
Budynek przypominał średniowieczną wieżę zamkową (modernistyczny nowy historyzm inspirowany średniowieczem)[11]. Jego wysokość od podstawy fundamentów do szczytu wynosiła 51,5 m[14]. Miał osiem pięter[15]. Był to pierwszy w Europie wysokościowiec wzorowany na amerykańskich drapaczach chmur szkoły chicagowskiej[13][11]. Przy jego budowie po raz pierwszy w Warszawie wykorzystano cegłę cementową[16].
Centrala telefoniczna mieściła się na piątym piętrze gmachu[15]. Były to dwie duże sale połączone galeryjką[15].
Przez około rok po ukończeniu był to najwyższy budynek w Europie (w 1911 roku oddano do użytku wyższy Royal Liver Building w Liverpoolu)[13]. Tytuł najwyższego budynku w Polsce nosił do roku 1934, kiedy to przewyższyły go katowicki Drapacz Chmur i stołeczny wieżowiec Prudential House.
W związku z wygaśnięciem w 1919 roku koncesji „Cedergrenu”, w 1922 roku nieruchomość została wniesiona przez szwedzkiego akcjonariusza do nowo utworzonej Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej (PAST)[17].
W 1935 roku przeniesiono centralę międzymiastową z budynku przy ul. Zielnej 37 do nowego gmachu przy ul. Nowogrodzkiej 45[18].
W październiku 1939 roku PASTA została zajęta przez Niemców[4]. Znajdująca się w niej centrala telefoniczna zapewniała m.in. łączność telefoniczną między Generalnym Gubernatorstwem i Berlinem, a od lipca 1941 stanowiła jeden z węzłów łączności na zapleczu frontu wschodniego[4]. Od 1943 roku Niemcy zaczęli zabezpieczać obiekt na wypadek działań dywersyjnych, m.in. od strony ul. Zielnej powstały betonowe bunkry, w podziemiach urządzono schron i okratowano okna wysokiego parteru[4].
5 czerwca 1944 pod budynkiem doszło do potyczki grupy żołnierzy z batalionu im. Czwartaków Armii Ludowej, którzy mieli dokonać ekspropriacji w oddziale banku „Społem”, z grupą żołnierzy i żandarmów niemieckich[19]. Pomimo gwałtownej strzelaniny żadna ze stron nie poniosła strat w ludziach (jeden z „czwartaków” został ranny)[19].
Zespół PAST-y był miejscem zaciętych walk podczas powstania warszawskiego[20]. Obiektu broniła silnie uzbrojona (działko przeciwpancerne, karabiny maszynowe oraz duży zapas amunicji) niemiecka załoga licząca ponad 150 osób[5]. Niemcy mogli ostrzeliwać powstańców i ludność cywilną poprzez wybite na różnych kondygnacjach we wszystkich kierunkach otwory strzelnicze[5].
1 sierpnia 1944 roku powstańcy z 6 kompanii „Wawer” batalionu „Kiliński” podjęli pierwszą nieudaną próbę zdobycia „PAST-y”[5]. Ataki ponawiano 3, 4, 5 i 6 sierpnia[5]. Wszystkie zakończyły się niepowodzeniem przy dużych stratach własnych[5]. Do 13 sierpnia, tj. dnia zdobycia budynku szkoły przy ulicy Królewskiej 16, załoga PAST-y otrzymywała żywność, broń i amunicję oraz ewakuowała rannych czołgami z pobliskiego Ogrodu Saskiego[5]. 15 sierpnia do PAST-y przerwano dopływ prądu elektrycznego i wody, a 19 sierpnia 1944 roku odcięto łączność telefoniczną[5].
Decydujący, zakończony sukcesem szturm na PAST-ę powstańcy przypuścili w nocy z 19 na 20 sierpnia[21]. Zespoły szturmowe dziewięciu kompanii batalionu „Kiliński” pod dowództwem Henryka Leliwy-Roycewicza, pluton z kompanii „Koszta”, odziały saperskie Okręgu Warszawa Armii Krajowej i kobieca drużyna minerska Zofii Franio (łącznie ok. 250 żołnierzy) zaatakowały o 2.30 w nocy z trzech stron jednocześnie[22]. Polacy napotkali silny opór, a próba wdarcia się do środka po wysadzeniu ścian zakończyła się niepowodzeniem[22]. O sukcesie przesądziło wlanie do wnętrza PAST-y przy użyciu motorowej pompy strażackiej tysięcy litrów mieszanki ropy i benzyny, a następnie jej podpalenie[22]. Około godz. 10.00 niemiecka załoga w obawie przed spaleniem rozpoczęła ewakuację, jednak Niemcy usiłujący przedostać się w kierunku Ogrodu Saskiego i ulicy Bagno zostali zastrzeleni, a jeden wzięty do niewoli[21]. Większość obrońców schroniła się w piwnicach, do których przez wyłom w murze wdarł się jeden z plutonów szturmowych[23]. Po wezwaniach zaczęli opuszczać piwnice w grupach po 10−12, część z nich próbowała jednak jeszcze stawiać opór i powstańcy użyli ręcznych miotaczy ognia[23]. Po desperackiej obronie ostatni Niemcy opuścili PAST-ę po południu 20 sierpnia 1944 roku[23].
Był to jeden z największych sukcesów militarnych Polaków w czasie powstania[24]. W walkach od 1 do 19 sierpnia zginęło 25–35 Niemców, a 115 (oraz 6 rannych) wzięto do niewoli[23]. Po stronie polskiej, według różnych źródeł, poległo od 6 do ok. 20 ludzi, w większości z batalionu „Kiliński”, a wielu odniosło rany[23]. Zdobyto dużo broni i amunicji (m.in. ckm i kilka rkm)[25]. Esesmani z załogi PAST-y zostali oddzieleni od reszty jeńców i rozstrzelani[23]. Nad płonącym jeszcze wyższym budynku zespołu wywieszono polską flagę, co sprowokowało silny niemiecki ostrzał artyleryjski od strony Ogrodu Saskiego[26]. Następnego dnia, 21 sierpnia, zdjęcia filmowe ze zdobycia PAST-y stanowiły główny materiał kroniki filmowej wyświetlonej w kinie „Palladium”[23]. Doświadczenia z walk o PAST-ę wykorzystano 23 sierpnia 1944 roku podczas szturmu na gmach Komendy Policji przy ul. Krakowskie Przedmieście 1[25].
PASTA została bardzo poważnie uszkodzona[2], a zniszczenia z okresu walk zwiększył jeszcze ostrzał niemiecki w kolejnych dniach[4]. Całkowicie zniszczona została znajdująca się w niej główna automatyczna centrala telefoniczna[27].
PASTA pozostała w rękach Polaków do dnia kapitulacji powstania, co m.in. umożliwiło nadzorowanie pozycji niemieckich w rejonie ulicy Królewskiej[25].
W 1948 roku majątek PAST przeszedł na własność państwa[28]. Po wojnie planowano rozebranie zrujnowanego zespołu, ale w 1954 roku podjęto decyzję o jego odbudowie[29].
Budynek został odbudowany na przełomie lat 50. i 60., jednak z pewnymi zmianami. Usunięto obecne przed wojną zwieńczenia w postaci blanków (niczym w obronnej fortecy), a budynek jest podzielony na 11 pięter – łącznie z dobudowanym szklanym kioskiem na dachu – przebudowano i skuto zdobienia z części tylnej, zawierającej klatkę schodową.
W 1965 roku PASTA została wpisana do rejestru zabytków[1].
W latach 80. w wyższym budynku mieściło się szereg instytucji związanych z Instytutem Fizyki Polskiej Akademii Nauk i Ministerstwem Przemysłu Chemicznego[30].
9 listopada 2000 wyższy budynek został przekazany środowiskom kombatanckim, w których imieniu budynkiem administruje Fundacja Polskiego Państwa Podziemnego. Na zorganizowanej uroczystości premier Jerzy Buzek przekazał prezesowi Zarządu Głównego Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej, ppłk Stanisławowi Karolkiewiczowi, symbolicznie klucze do budynku i akt notarialny.
W sierpniu 2003 roku na dachu wyższego budynku ustawiono Znak Polski Walczącej (kotwicę). Znak jest wykonany z aluminium, pomalowany na kolor złoty i podświetlany po zmroku. Ma 4 metry szerokości i 6 metrów wysokości. Jego formę zaprojektował architekt i żołnierz AK Jacek Cydzik.
W 2011 roku podniesiono pomysł zmiany nazwy stacji metra Świętokrzyska na wskazującą na lokalizację w pobliżu historycznego wysokościowca – Świętokrzyska PASTa[34][35].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.