Nauki ścisłe

Nauki ścisłe – nauki oparte na ścisłych, jednoznacznych rozumowaniach jak dedukcja i metody ilościowe. Obejmują:

• przynajmniej część nauk formalnych jak matematyka i jej pogranicze: logika, statystyka, kryptologia czy informatyka teoretyczna (teoria obliczeń);
• część nauk empirycznych, zarówno przyrodniczych, jak i społecznych; przyrodoznawstwo bywa włączane do nauk ścisłych całkowicie^[1], jednak nie zawsze, np. w:
  • dawnej kategoryzacji Nagród FNP („polskich Nobli”);
  • klasyfikacji dziedzin i dyscyplin naukowych w Polsce;
  • nazewnictwie niektórych instytucji opisanych dalej, podobnie wymieniających nauki przyrodnicze lub nauki o Ziemi obok tych ścisłych, co sugeruje brak pełnej inkluzji.

Przykładem ścisłej nauki społecznej może być ekonomia matematyczna, np. ekonometria^[2];

• przynajmniej część nauk technicznych, choć wspomniana wyżej klasyfikacja państwowa traktuje je odrębnie.

Carl Friedrich Gauss (XVIII–XIX w.) – przykład wybitnego ścisłowca i przyrodoznawcy jako wpływowy matematyk, fizyk, astronom, geodeta i wynalazca, zwany „księciem matematyków”.

Albert Einstein (XIX–XX w.) – przykład ścisłowca wyjątkowo znanego dzięki swojemu geniuszowi i wpływowi na społeczeństwo, np. na pojawienie się broni jądrowej, energetyki jądrowej i modelu Wielkiego Wybuchu; tygodnik „Time” uznał go za najważniejszego człowieka XX wieku

John Forbes Nash (XX–XXI w.) – przykład uczonego, który zastosował matematykę w naukach społecznych, co przyniosło mu Nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii za rok 1994

Występowanie terminu

Kategoria nauk ścisłych bywa używana w różnych kontekstach jak na przykład:

• określenie zajęć pewnych towarzystw naukowych jak Towarzystwo Nauk Ścisłych w Paryżu^[3];
• przyznawanie niektórych nagród:
  • Nagroda Fundacji na rzecz Nauki Polskiej (FNP) w początkowej fazie, w latach 1992–2010, miała kategorię nauk ścisłych;
  • Nagroda Narodowego Centrum Nauki (NCN) ma kategorię nauk ścisłych i technicznych;
• grupowanie artykułów Encyklopedii PWN^[4];
• definiowanie tematyki pewnych kursów akademickich^[5].

W Polsce co najmniej kilka uczelni utworzyło wydziały z naukami ścisłymi w nazwie:

• Wydział Nauk Ścisłych i Nauk o Zdrowiu Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II (KUL);
• Wydział Nauk Ścisłych i Przyrodniczych Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach (UJK);
• Wydział Nauk Ścisłych i Przyrodniczych Uniwersytetu Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie^[6] (UKEN);
• Wydział Nauk Ścisłych i Przyrodniczych Uniwersytetu w Siedlcach (UWS);
• Wydział Nauk Ścisłych i Przyrodniczych Uniwersytetu Szczecińskiego (USz);
• Wydział Nauk Ścisłych i Technicznych Uniwersytetu Śląskiego (UŚ);
• Wydział Nauk Ścisłych, Przyrodniczych i Technicznych Uniwersytetu Jana Długosza w Częstochowie (UJD).

Oprócz tego:

• Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie prowadzi Szkołę Nauk Ścisłych, początkowo działającą jako samodzielna szkoła wyższa;
• Polska Akademia Nauk zawiera Wydział III – Nauk Ścisłych i Nauk o Ziemi^[7].

Pojęcie nauk ścisłych nie występuje jednak w klasyfikacji OECD z 2004 roku.

Charakterystyka ścisłowców

Większość przedstawicieli tych nauk jest płci męskiej, co skutkowało kampaniami na rzecz feminizacji tego środowiska^[8]. Przykładem takich działań w USA są osobne nagrody dla kobiet w:

• matematyce – Ruth Lyttle Satter Prize;
• fizyce – Maria Goeppert-Mayer Award;
• astronomii – Annie J. Cannon Award in Astronomy.

Mimo to zdarzały się kobiety wybitnie zasłużone tym naukom jak Maria Skłodowska Curie, dwukrotna noblistka – z fizyki i chemii. Nagrody Nobla w tych dziedzinach zdobywało też kilka innych pań^{[uwaga 1]}. Kobiety zdobywały też najwyższe wyróżnienia matematyczne jak:

• Medal Fieldsa – Marjam Mirzachani, Maryna Wiazowska;
• Nagroda Abela – Karen Uhlenbeck.

Kobiety bywały pionierkami niektórych dyscyplin, np. Ada Lovelace jest nazywana pierwszą programistką i osobą programującą ogółem, nie tylko wśród kobiet.

Dysproporcja płci bywa wiązana z dyskryminacją lub innym seksizmem jak zjawisko Matyldy.

Nauki ścisłe a humanistyka

Nauki ścisłe są uznawane za rozłączne z humanistyką; przykładowo przedstawiciel tych pierwszych, czyli ścisłowiec, bywa nazywany antonimem humanisty^[9]. Mimo to humanistyka obejmuje pewną działalność bliską naukom ścisłym, np. przez badanie ich. Przykłady to część naukoznawstwa jak obszary historii nauki i filozofii nauki, np. filozofia matematyki czy fizyki. Między naukami ścisłymi a humanistyką zachodzi też wpływ:

• rozwój techniki umożliwił pewne kierunki sztuki jak architektura, fotografia artystyczna, film artystyczny czy pewne formy gier wideo; zjawiska te są badane przez humanistów jak historycy sztuki czy estetycy;
• nauki ścisłe inspirują fantastykę naukową, badaną przez kulturoznawców jak literaturoznawstwo, filmoznawstwo czy groznawstwo.

Podejmowano też próby upodobnienia filozofii do nauk ścisłych^[10].

Zobacz też

• STEM – synonim funkcjonujący głównie w języku angielskim

Uwagi

1. z fizyki: Maria Goeppert-Mayer, Donna Strickland i Andrea Ghez; z chemii: Irène Joliot-Curie, Dorothy Crowfoot Hodgkin, Ada Jonath, Frances Arnold, Emmanuelle Charpentier, Jennifer Doudna i Carolyn Bertozzi

Przypisy

1. nauki ścisłe [w:] Słownik języka polskiego [online], PWN.
2. Ekonomia. Nauka ścisła czy społeczna?, superprof.pl, 9 września 2020 [dostęp 2023-09-19].
3. Towarzystwo Nauk Ścisłych, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2023-09-18].
4. Nauki ścisłe, encyklopedia.pwn.pl [dostęp 2023-09-19].
5. Filozofia nauk ścisłych i matematyki do XIX w., Uniwersytet Warszawski, informatorects.uw.edu.pl [dostęp 2023-09-19].
6. Wydział Nauk Ścisłych i Przyrodniczych, wnsip.uken.krakow.pl [dostęp 2023-12-21].
7. Wydział III Nauk Ścisłych i Nauk o Ziemi, pan.pl [dostęp 2023-09-19].
8. O akcji "Dziewczyny do ścisłych!", Uniwersytet Jagielloński, dziewczynydoscislych.uj.edu.pl [dostęp 2023-09-19].
9. ścisłowiec, Wielki słownik języka polskiego PAN, wsjp.pl [dostęp 2023-09-18].
10. Edmund Husserl, Filozofia jako ścisła nauka, tłum. W. Galewicz, Aletheia, Warszawa 1992.

Kontrola autorytatywna (dziedzina nauki):

• GND: 4015943-7

Encyklopedie internetowe:

• DSDE: eksakt_videnskab