Język keczua

Język keczua, kiczua (runa simi – „język ludzi”; hiszp. quechua) – język z rodziny keczua, którym posługują się Indianie Keczua. Był językiem urzędowym imperium inkaskiego aż do jego upadku, a po konkwiście do jego rozpowszechnienia przyczynili się misjonarze, przyjmując go za oficjalny język ewangelizacji (język misyjny). Obecnie językiem keczua posługuje się ok. 11 mln osób, głównie w Andach, od Argentyny, przez Ekwador po Kolumbię, a w Peru oraz Boliwii jest jednym z języków urzędowych (obok hiszpańskiego). Z języka keczua wywodzą się takie polskie wyrazy, jak inka, lama, puma, kauczuk, kondor czy guano.

Qhiswa Simi / Runa Simi (Quechua)

Obszar	Andy (Argentyna, Brazylia, Boliwia, Chile, Ekwador, Kolumbia, Peru)
Liczba mówiących	11 milionów
Pismo/alfabet	łacińskie
Klasyfikacja genetyczna
Języki keczua Język keczua
Status oficjalny
język urzędowy	Boliwia, Kolumbia, Peru
Organ regulujący	Academia Mayor de la Lengua Quechua
Kody języka
ISO 639-1	qu
ISO 639-2	que
ISO 639-3	que
IETF	qu
Glottolog	quec1387
Ethnologue	que
GOST 7.75–97	кеч 300
SIL	QUE
Występowanie
Dialekty języka keczua
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata Wikipedia w języku keczua Słownik języka keczua w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Dialekty

Keczua jest językiem silnie zróżnicowanym dialektalnie. Wyróżnia się 44 odmiany, często wzajemnie niezrozumiałe^[1], wobec czego niektórzy badacze mówią raczej o rodzinie języków keczuańskich, bądź o tzw. makrojęzyku keczua. Największym prestiżem cieszy się odmiana z Cuzco, używana również jako lingua franca na terenach od jeziora Titicaca do Ayacucho^[2] .

Alfabet

Do zapisu keczua stosuje się alfabet łaciński. Alfabet keczua składa się z następujących znaków: a, ch, chh, ch', h, i, k, kh, k', l, ll, m, n, ñ, p, ph, p', q, qh, q', r, s, t, th, t', u, w, y.

Fonetyka

Spółgłoski

	wargowe	dziąsłowe	zadziąsłowe	podniebienne	miękko -podniebienne	języczkowe	krtaniowe
zwarte	p	t	tʃ		k	q
zwarte przydechowe	pʰ	tʰ	tʃʰ		kʰ	qʰ
ejektywne	pʼ	tʼ	tʃʼ		kʼ	qʼ
szczelinowe		s					h
nosowe	m	n		ɲ
boczne		l		ʎ
uderzeniowe		ɾ
półotwarte				j	w

Samogłoski

Język keczua ma trzy samogłoski: /a/, /i/, /u/. Po spółgłosce języczkowej /i/ i /u/ brzmią jak [e] i [o]. Akcent zawsze pada na przedostatnią sylabę wyrazu. Nie ma tonów ani iloczasu.

Gramatyka

Keczua jest bardzo regularnym językiem aglutynacyjnym. Typowy szyk wyrazów w zdaniu to SOV. Szczególną cechą gramatyczną jest dwuosobowa odmiana czasownika (zgodność czasownika z podmiotem i jednocześnie z dopełnieniem). Język keczua także gramatycznie oddaje przekonanie nadawcy o prawdziwości stwierdzenia (ang. evidentiality). Osobne przyrostki gramatyczne wskazują, kto odniesie korzyść z danej akcji i stosunek nadawcy na temat akcji.

Poszczególne sufiksy są „przylepiane” (łac. agglutinare) do wyrazu, precyzując w ten sposób znaczenie. Przykład:

• wasi – dom
• wasi-yki – twój dom
• wasiyki-kuna – twoje domy
• wasiykikuna-manta – z twoich domów

Rzeczownik

Rzeczowniki są nieodmienne, funkcje gramatyczne zaznaczane są przez szereg dodawanych doń przyrostków:

• llaqta – miasto
• llaqtata – do miasta
• llaqtamanta – z miasta
• llaqtapi – w mieście
• llaqtakama – aż do miasta

Przymiotnik

Przymiotniki są nieodmienne

• hatun wasi – duży dom
• hatun wasikuna – duże domy

Czasownik

Czasowniki odmieniają się przez osoby, czasy i tryby za pomocą licznych specjalnych przyrostków, które bliżej charakteryzują określany wyraz – mają znaczenie np. wątpiące, potwierdzające itd. Nie ma czasowników nieregularnych^[3].

Przykład odmiany czasownika rimay (mówić) w czasie teraźniejszym:

• noqa rima-ni – mówię
• qan rima-nki – mówisz
• pay rima-n – on/ona mówi
• noqayku rima-yku – mówimy (tzw. my ekskluzywne, nieobejmujące rozmówcy)
• noqanchis rima-nchis – mówimy (my inkluzywne, obejmujące także rozmówców)
• qanhuna rima-nkichis – mówicie
• paykuna rima-nku – mówią

Czas przeszły tworzy się poprzez dodanie -ra- pomiędzy temat a końcówką: rima-ra-ni, rima-ra-nki itd.

Przeczenie tworzy się za pomocą podwójnej partykuły mana … chu np. mana riman-chu (on nie mówi).

Inne często używane sufiksy

• -chi- – znaczenie kauzatywne, np. qhaway – patrzeć, qhawa-chi-y – pokazać;
• -yoq – „z” np. lichi-yoq – z mlekiem
• -cha – zdrobnienie np. wasi-cha – domek
• -lla – „tylko” np. noqa-lla – tylko ja

Słownictwo

Zasób leksykalny języka keczua opiera się na słownictwie lokalnym, choć istnieje również pewna liczba zapożyczeń z języka hiszpańskiego np. sirwisa – piwo, mediko – lekarz, turu – byk itd. Większość użytkowników jest dwujęzyczna, i również w peruwiańskiej odmianie języka hiszpańskiego istnieje wiele słów przejętych z keczua, np. papa ziemniaki.

Przypisy

1. Ethnologue language name index
2. Wright 1989 ↓.
3. Wright 1989 ↓, s. 15.

Bibliografia

• Monografia keczua, perskiego, portugalskiego i rumuńskiego, pod red. Adama Weinsberga. – Warszawa : Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1987. ISBN 83-230-0476-5 ss. 13–37.
• RonalR. Wright RonalR., Quechua Phrasebook, Lonely Planet Publications, 1989, ISBN 0-86442-039-0.

Linki zewnętrzne

• Gramatyka języka keczua (ang.)
• Minirozmówki (ang.)

Kontrola autorytatywna (rodzina językowa):

• LCCN: sh85109790
• GND: 4133214-3
• NDL: 00575996
• BnF: 11949781m
• BNCF: 51466
• NKC: ph172901
• J9U: 987007553300505171

Encyklopedie internetowe:

• PWN: 3921573
• Britannica: topic/Quechuan-languages, topic/Quichua
• БРЭ: 2062402
• DSDE: quechua_-_sprogene