Loading AI tools
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Bazylika katedralna św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu – gotycki, ceglany kościół, dawna fara toruńskiego Starego Miasta. Znajduje się w kwartale zamkniętymi ulicami: Kopernika, Łazienną, św. Jana, Żeglarską. Jej bryła jest najlepiej widoczna ze strony południowej. W panoramie Torunia od strony Wisły najlepiej widoczne są wieża oraz korpus świętojańskiej fary[1].
A/405 z 24 października 1929 | |||||||||||||||
kościół parafialny, katedra, bazylika mniejsza | |||||||||||||||
Bazylika katedralna | |||||||||||||||
Państwo | |||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Województwo | |||||||||||||||
Miejscowość | |||||||||||||||
Wyznanie | |||||||||||||||
Kościół | |||||||||||||||
Parafia |
katedralna Świętych Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty w Toruniu | ||||||||||||||
Bazylika mniejsza • nadający tytuł |
|||||||||||||||
Wezwanie |
św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty | ||||||||||||||
| |||||||||||||||
| |||||||||||||||
Położenie na mapie Torunia | |||||||||||||||
Położenie na mapie Polski | |||||||||||||||
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego | |||||||||||||||
53°00′33,53″N 18°36′22,80″E | |||||||||||||||
Strona internetowa |
Bazylika katedralna jest jednym z najbardziej reprezentatywnych przykładów architektury gotyckiej w Polsce[2]. Wewnątrz kościoła zachował szereg cennych dzieł sztuki średniowiecznej i nowożytnej, m.in. zespół malowideł ściennych, krucyfiks mistyczny[3], nagrobek rodziny von Soest[4], kompozycja rzeźbiarska ukazująca świętą Marię Magdalenę z aniołami[5], ołtarz Świętego Wolfganga[6]. Część wystroju zaginęła (m.in. figura Pięknej Madonny, zastąpiona kopią z 1956 roku)[7] lub została przeniesiona do muzeów (m.in. obrazy Biczowanie i Zdjęcie z Krzyża)[8]. Od 1501 roku w kościele pochowane jest serca króla Jana Olbrachta[9][10][11], znajdują się także pamiątki związane z Mikołajem Kopernikiem – chrzcielnica, epitafium jemu poświęcone i popiersie ufundowane w 1766 roku przez mecenasa sztuki Aleksandra Jabłonowskiego[12].
Od 1935 roku ma tytuł bazyliki mniejszej[13], od 1992 roku jest katedrą diecezji toruńskiej[14].
Pierwszy kościół parafialny Starego Miasta został wybudowany w połowie XIII w. Była to drewniana świątynia. Pierwsza wzmianka o kościele pochodzi z 1257 roku. Kościół ten spłonął w latach 1263–1269. Ok. 1270–1330 rozpoczęto budowę nowego kościoła. Kościół św. Jana po raz pierwszy pojawia się w źródle z 1306 roku. W tym samym czasie obok kościoła działała szkoła parafialna[9].
Relikty pierwszego kościoła parafialnego Torunia ujawniły badania archeologiczne przeprowadzone w latach 1994–1995[15][16]. Oprócz fundamentów, pod obecną posadzką zachowały się dolne partie ścian północnej i wschodniej z gzymsem wykonanym z glazurowanych na zielono cegieł[17]. Na tej podstawie można określić, że była to budowla salowa, murowana, o wymiarach 11 na 22 m[18][19]. Jej ściana południowa pokrywała się z południową ścianą istniejącego prezbiterium[20]. Świątynia została zbudowana prawdopodobnie niedługo po translokacji Torunia na obecne miejsce (1236 rok) i była używana przez ok. 80 lat[21]. Z elementów wyposażenia tego najstarszego kościoła parafialnego miasta zachowała się wczesnogotycka brązowa chrzcielnica, ustawiona obecnie w tzw. kaplicy Kopernika[22].
W pierwszych dziesięcioleciach XIV wieku rozpoczęto wznoszenie drugiego kościoła[23]. Powstał wtedy najpierw trójnawowy, trójprzęsłowy korpus, a następnie, po rozbiórce pierwszego kościoła, prezbiterium[24], zakrystia i kaplice boczne[9]. Wygląd części zachodniej nie jest znany, ale powszechnie przyjmuje się, że do zachodniej fasady, na przedłużeniu nawy środkowej, przylegała kwadratowa wieża[25]. Z tej fazy budowy kościoła zachowało się w całości prezbiterium[26]. Forma budowli nawiązywała do świątyń westfalskich (np. kościół Sankt Maria zur Wiese w Soest)[27].
Kolejna faza budowy wiąże się częściowo z jej odbudową po pożarze miasta w 1351 roku, kiedy częściowemu zniszczeniu prawdopodobnie uległ również kościół św. Janów[28]. Do początku XV w. przedłużono korpus o jedno przęsło, zbudowano nową wieżę od zachodu, ciąg bocznych kaplic przy nawie północnej oraz być może podwyższono nawę główną nadając kościołowi kształt pseudobazyliki[29]. W 1402 roku zakończono budowę wieży. Zawaliła się ona w 1406 roku. Na jego miejscu w latach 1407–1433 roku wybudowano nową wieżę[9]. Prawdopodobnie w 1433 roku po stronie południowej zainstalowano zegar wieżowy[30]. Godzinowa wskazówka została nazwana Digitus Dei (Palec Boży). W 1466 roku król Polski przejął patronat nad kościołem[9].
W XV wieku nadano kościołowi ostateczny, zachowany do dzisiaj kształt[31]. W latach 1468–1473 podwyższono korpus nawowy. W 1479 roku na wschodniej ścianie nawy północnej zainstalowano organy. W 1497 roku rozpoczęto budowę skarba przy zakrystii. W 1501 lub 1505 roku miasto przejęło patronat nad kościołem[9]. W 1500[32][33][34][35] lub 1522 roku odlano dzwon Tuba Dei[36][37].
Od XV do XVIII wieku w kościele odbywały się uroczystości okolicznościowe związane z wizytą królów Polski w Toruniu. 28 września 1410 roku do kościoła wkroczył orszak z królem Władysławem II Jagiełłą, a w 1454 roku orszak z królem Kazimierzem IV Jagiellończykiem. W nabożeństwie w kościele brał udział również Jan I Olbracht podczas swojej wizyty w Toruniu w 1501 roku[38]. W następnych latach swój pobyt w Toruniu od nabożeństwa w kościele rozpoczynali królowie: Zygmunt I Stary, Stefan Batory, Jan II Kazimierz Waza, Jan III Sobieski[39].
W 1530 roku kościół przejęli protestanci[9]. Od 1583 roku w kościele odprawiano nabożeństwa dla katolików i ewangelików. Katolicy modlili się po prawej stronie świątyni, ewangelicy po lewej[40]. W 1596 roku na mocy decyzji króla Zygmunta III Wazy kościół, plebania i szkoła parafialna przeszły na własność jezuitów[40][41]. Kościół został uszkodzony podczas potopu szwedzkiego w 1655 roku oraz podczas oblężenia Torunia przez wojska szwedzkie w 1703 roku[41]. W 1703 roku Szwedzi próbowali zrabować dzwon Tuba Dei. Zaniechali tego po otrzymaniu okupu od władz miasta[36]. W 1773 roku doszło do kasaty Zakonu Jezuitów. Kościół przeszedł na własność księży diecezjalnych. W latach 1806–1813 kościół został poważnie uszkodzony. W 1847 roku dokonano znacznego remontu świątyni. W 1878 roku wymieniono organy, zmieniono prospekt organowy na neogotycki[41].
24 października 1929 roku kościół wpisano do rejestru zabytków (A/405)[42]. Od 1935 roku ma tytuł bazyliki mniejszej[13]. W latach 1938–1939 przeprowadzono prace konserwatorskie. W latach 1945–1954 konserwowano obrazy i rzeźby polichromowane. W 1951 roku zakończono prace w prezbiterium[41]. W latach 1971–1972 przeprowadzono prace w Kaplicy Kopernika. Organy uszkodzone podczas II wojny światowej zostały odrestaurowane w latach 80. W 1991 roku konserwowano malowidło ścienne Sąd Ostateczny[43].
Od 1992 roku bazylika jest katedrą diecezji toruńskiej[14]. Dokonano renowacji ołtarzy, figur i epitafiów (od lat 90. do 2002 roku), kaplicy Bożego Ciała (1994), prezbiterium (1994–1996) oraz prace konserwatorskie na wieży (2001–2002)[43]. 7 czerwca 1999 roku katedrę nawiedził papież Jan Paweł II[43]. W latach 2006–2011 katedra przeszła kolejne prace konserwatorsko-restauratorskie[44]. Naprawiono pokrycia dachowe nad korpusem głównym, wieżą, prezbiterium i kaplicami[45]. Był to największy remont katedry w jej historii[45].
W prezbiterium znajdują się malowidła gotyckie z XIV w. Na wschodniej ścianie postacie patronów kościoła – św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty z ok. 1360 roku[46], na ścianie północnej duża i ikonograficznie rozbudowana scena z ok. 1380–90 przedstawiająca Drzewo Jessego, Ukrzyżowanie na drzewie życia i Sąd Ostateczny oraz personifikacje cnót i grzechów głównych[47][48]. Drugie z malowideł zostało częściowo zniszczone w 2 połowie XV w. przy budowie empory organowej, z czego można wnioskować, że pokryto je tynkiem już w XV w. podczas rozbudowy kościoła. Odkryto je w 1908 roku, a w latach 1921, 1990–1992 i 1997–1998 poddano konserwacji[49]. Obecny ołtarz główny, tryptyk św. Wolfganga z ok. 1502 roku, fundacji Kaspra Welkera[6], w połowie XX wieku został przeniesiony do ołtarza głównego[50]. W szafie środkowej znajdują się rzeźby świętych Wolfganga, Bartłomieja i Jakuba[51], na malowanych skrzydłach bocznych od wewnątrz Ojcowie Kościoła (św. Grzegorz Wielki, św. Hieronim, św. Ambroży i św. Augustyn), na stronie zewnętrznej cztery święte dziewice (święte: Małgorzata, Dorota, Apolonia i Agnieszka)[52]. Nad ołtarzem zamontowano dawny krucyfiks z belki tęczowej, z końca XIV w[3]. Na ścianie południowej wisi brązowa płyta nagrobna burmistrza Jana von Soest (zm. 1361) i jego żony Małgorzaty, zamówiona prawdopodobnie w Brugii[53]. Jest to najstarszy zabytek w kościele[4].
W nawie północnej znajdują się malowidła gotyckie z XIV (Koronacja Marii i Ukrzyżowanie)[54]. Poniżej wmontowana jest gotycka konsola z popiersiem Mojżesza[55]. Dawniej stanowiła ona podparcie dla rzeźby Pięknej Madonny, zaginionej w czasie II wojny światowej, która wraz z konsolą była jednym z najwybitniejszych dzieł gotyku z przełomu XIV i XV wieku[56]. Zachowane popiersie przedstawia Mojżesza wyłaniającego się z gałęzi krzewu ognistego i trzymającego tablice z dziesięciorgiem przykazań[57]. Piękna Madonna została w 1957 roku zastąpiona kopią wykonaną przez Witolda Marciniaka[58].
W ołtarzu przy filarze międzynawowym południowym znajduje się płaskorzeźba z przedstawieniem św. Marii Magdaleny unoszonej przez anioły z ok. 1400. Pierwotnie stanowiła ona część środkową ołtarza gotyckiego[59]. W barokowym ołtarzu Krzyża Świętego po przeciwnej stronie znajduje się gotycki krucyfiks[60]. Z ok. 1420–1430 pochodzi rzeźba Chrystusa Bolesnego, umieszczona w kaplicy św. Barbary. Pochodzi ona przypuszczalnie z ołtarza Korony Cierniowej, wzmiankowanego w 1596 roku[51].
Rzeźby Chrystus Zmartwychwstały i św. Jan Ewangelista pochodzą z 1497 roku[61]. Są one dziełem warsztatu ołtarza św. Wolfganga[62]. Figura Chrystusa Boleściwego pochodzi z ok. 1510–1520[63], ołtarz Zaśnięcie Marii z ok. 1500 roku[64]. Gotycką formę mają również dwa wiszące świeczniki maryjne z 1580 roku[65].
Wizerunek Chrystusa jako Salvator Mundi z ok. 1420–1430 roku znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie[66]. Dwa późnogotyckie obrazy, Zdjęcie z krzyża z 1495 i Biczowanie z ok. 1495, pochodzące z kościoła świętych Janów, obecnie znajdują się w zbiorach Muzeum Diecezjalnego w Pelplinie[8]. W czasie II wojny światowej oprócz rzeźby Pięknej Madonny zaginęły epitafium kasztelana lądzkiego Jana Kota (po 1454)[67][68] i obraz Koronowanie Cierniem z czwartej ćwierci XV w[50].
W latach 1530–1583 świętojańska fara służyła protestantom[69], następnie zaś przez okres 13 lat była użytkowana wspólnie, zarówno przez katolików, jak i protestantów[70]. W okresie tym wnętrze kościoła otynkowano i pobielono[41]. Jednocześnie, wnętrze kościoła wzbogaciło się o epitafia upamiętniających bogatych mieszczan[71]: Anny Pirnesius (zm. 1576) z przedstawieniem św. Hieronima, wzorowanego na obrazie autorstwa Albrechta Dürera[72], Mikołaja Kopernika z ok. 1580[73], Krzysztofa Floriana (zm. 1587)[74], Sebastiana Trosta (zm. 1578)[75], ławnika Kaspra Friesego (zm. 1554) i jego żony Anny z Graupernerów (zm. 1576) z 1586 roku[76] i ławnika Andrzeja Gretscha i jego żony Anny (po 1584 roku)[65]. Epitafia Anny Pirnesius i Mikołaja Kopernika były fundowane przez toruńskiego lekarza Melchiora Pirnesiusa[73][77]. W epitafium Krzysztofa Floriana przedstawiono sceny z Drugiej Księgi Królewskiej – Wniebowzięcie proroka Eliasza i prorok Elizeusz wyszydzany przez dzieci[74]. Epitafium Mikołaja Kopernika zostało poddane renowacji i uzupełnieniu w 1733 roku. Inicjatorem naprawy był Jakub Kazimierz Rubinkowski[78].
Oprócz epitafium, w kaplicy Zaśnięcia Marii Panny znajdują się dwa inne zabytki związane z Mikołajem Kopernikiem – gotycka chrzcielnica z II poł. XIII wieku, mieszcząca się kaplicy kopernikowskiej (dawniej kaplicy Aniołów Stróżów), w której ochrzczono przyszłego astronoma[79] i rzeźbione popiersie autorstwa Wojciecha Rojowskiego z 1766 roku[11]. Popiersie Rojowskiego były krytykowane za niską jakość artystyczną oraz łaciński napis informujący, że Kopernik był Polakiem[80]. Pomnik przez kilkadziesiąt lat znajdował się w magazynach Ratusza Staromiejskiego. Został on odsłonięty w 1809 roku dzięki staraniom Stanisława Staszica[81].
Liczne barokowe ołtarze w korpusie i kaplicach bocznych pochodzą z XVII-XVIII w[82]. Z połowy XVII w. pochodzi ołtarz Zdjęcia z krzyża z kopią obrazu Petera Paula Rubensa[83]. W 1674 roku w Poznaniu powstał ołtarz św. Franciszka Ksawerego[84][85]. W ołtarzu w drugiej od wschodu kaplicy południowej obraz Matka Boska ze św. Stanisławem Kostką z ok. 1634–1635, malowany przez Bartłomieja Strobla[86].
Neogotyckie witraże wykonano na przełomie XIX i XX w[41][87]. Zostały one uszkodzone 24 stycznia 1945 roku w wyniku eksplozji wagonów kolejowych na Podgórzu[88][89]. Witraż we wschodnim oknie prezbiterium został wykonany przez Jana Zdziubanego (pod kierunkiem Edwarda Kwiatkowskiego) w 1952 roku[88].
W bazylice znajdują się dwa instrumenty. Organy główne – 32-głosowe z romantyczną dyspozycją, neogotyckim prospektem i trakturą pneumatyczną zbudował w 1878 organmistrz Max Terletzki z Królewca. Odremontowane zostały w latach 90. XX wieku przez firmę organmistrzowską Kazimierza Urbańskiego z Bydgoszczy. Organy boczne – 15-głosowe z barokowymi dyspozycją i prospektem, wyposażone w trakturę mechaniczną zbudował w 1688 organmistrz Mateusz Brandtner z Torunia. Odrestaurowane zostały w latach 1979–1983 przez Pracownię Konserwacji Zabytków w Toruniu oraz zakład organmistrzowski Józefa Mollina z Odrów[90].
W bazylice znajduje się dzwon Tuba Dei. Data jego odlania pozostaje kwestią sporną. Większość źródeł podaje rok 1500[32][33][34][35], jednak według analizy źródeł pisanych wykazano, że dzwon faktycznie został odlany w 1522 roku (rok ten pojawiał się wśród historyków niemieckich[91]. Według przyjętej tradycji dzwon odlał ludwisarz Marcin Schmid. W rzeczywistości Schmid działał pod koniec XVI wieku i nie mógł odlać Tuba Dei[36][37]. Według Alicji i Marcina Sumowskich dzwon odlał Hans Hauck (Haug)[92].
Wysokość dzwonu z koroną wynosi ok. 2 m. W dolnej części mierzy 2,27 m średnicy[32][34]. Jego całkowita waga wynosi ok. 7,238 t[93], stalowego serca ok. 200 kg[32].
Z 1412 roku pochodzi tzw. dzwon pogrzebowy. Jego średnica wynosi 0,95 m,. W 1990 roku zerwało się z niego serce. W 1437 roku oddano inny dzwon. Jego średnica wynosiła 1,7 m, waga około 4 ton). Dzwon ten został zrabowany przez Niemców w 1942 roku[32]. W okresie nowożytnym odlano dwa dzwony. Pierwszy został odlany przez Augustyna Köscha w 1659 roku. Nie zachował się do czasów współczesnych. Zachował się dzwon odlany przez Mikołaja Petersilgego w 1760 roku[94]. W 2002 roku odlano dzwon Tubula Dei (Trąbka Boża). Trafił on do katedry jako dar z okazji dziesiątej rocznicy powołania diecezji toruńskiej. Dzwon odlano w Gliwicach. Waży 260 kg, jest używany codziennie[95].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.