Anun(n)a, Anun(n)aki (sum. Anun(n)a, akad. Anunnakū, Anunnaki) – określenie grupy „wielkich bogów” występujących w wierzeniach ludów Mezopotamii. Sumeryjscy Anunna powiązani byli ze stwarzaniem świata i wyznaczaniem losów ludzi i bogów. Akadyjscy Anunnaki posiadali więcej cech chtonicznych i występowali w roli sędziów świata podziemnego.
W tekstach sumeryjskich znanych jest kilka wariantów zapisu nazwy tej grupy bogów: da-nun(-na), da-nun(-na)-ke4(-e)-ne czy da-nun-na-ke(-e)-ne[1][2]. Niemal zawsze poprzedza tę nazwę determinatyw dingir, stawiany przed imionami boskimi[3], po którym następują słowa „a” (‘nasienie, potomek’)[4] i „nun” (‘książę’)[5], do których często dodawana jest końcówka dopełniacza (-k)[6] i sufiks liczby mnogiej klasy osób (-ene)[7]. W jednej z inskrypcji Gudei, władcy Lagasz, pojawia się wyjątkowo zdwojona forma da-nun-na-da-nun-na („wszyscy bogowie Anuna”)[8], której odpowiada najprawdopodobniej znaczeniowo forma dingir-dingir-a-nun-na spotykana w późniejszych tekstach starobabilońskich[9]. Sama nazwa Anuna w swej tradycyjnej sumeryjskiej formie da-nun-na tłumaczona jest zazwyczaj jako „nasienie/potomstwo księcia” lub „(ci, którzy) z książęcego nasienia (są/pochodzą)”[10]. Finkelstein wspomnianego tu „księcia” (nun) łączy z bogiem Enki z Eridu, którego w tekstach sumeryjskich określano tym właśnie epitetem[11]. Nazwę miasta Enkiego, Eridu, zapisywano w formie NUNki[12], a jego małżonka nosiła imię ddam-gal-nun-na („wielka małżonka księcia”)[13].
W zakadyzowanej formie Anunnak(k)ū nazwa tej grupy bogów trafiła do tekstów akadyjskich[14][15], co znalazło swoje odzwierciedlenie w babilońskiej liście bogów An = Anum, gdzie sumeryjska nazwa da-nun-na utożsamiona została z akadyjską nazwą dA-nun-na-ku[16]. W tekstach poświadczone są też inne warianty tej nazwy, z początkową samogłoską „a” zmienioną na „e”: Enunnakū (w dopełniaczowej formie e-nu-na-ki) i skrócone Enukkū (w dopełniaczowej formie e-nu-uk-ki)[17][18]. Dietz Edzard postuluje też istnienie wariantu E/Anūnakū, gdyż, jego zdaniem, występowanie skróconej formy Enukkū wyjaśnić można jedynie asymilacją spółgłoskową morfemu -n(a)k- w -kk-, ale nigdy -nn(a)k- w -kk-[19]. W tekstach akadyjskich nazwę tej grupy bogów zapisywano również za pomocą sumerogramów (dA.NUN, dA.NUN.NA, dA.NUN.NA.KE.E.NE)[20] oraz przy pomocy formy kryptograficznej dgíš-u (60 x 10) wyrażającej wartość liczby 600[21].
Anunnaki występują głównie w literackich tekstach mitologicznych, eposach i hymnach z okresu od końca III tys. do połowy I tys. p.n.e.[22]. Wczesne wzmianki o Anunnaki pojawiają się również w inskrypcjach królewskich[23]: w inskrypcjach Gudei (Cylinder A i B)[24] i w inskrypcjach władców z okresu Ur III[25] i okresu starobabilońskiego[26]. Anunnaki występują również w modlitwach[27], zaklęciach[28], tekstach rytualnych[29], listach leksykalnych[30], w listach omenów[31] i w listach bogów umieszczonych w rytualnych pieśniach odgrywanych na instrumencie balag[32]. Póki co znane są jedynie trzy teksty administracyjne wskazujące na składanie ofiar dla Anunnaki[33]. Najpóźniejsze źródła wzmiankujące Anunnaki pochodzą z okresu seleukidzkiego[34]. Nie są znane żadne przedstawienia ikonograficzne tej grupy bogów.
W mitach sumeryjskich Anunnaki powstają wkrótce po rozłączeniu nieba i ziemi[35]. Przedstawiani są jako potomstwo boga Anu (sum. An)[36], w późniejszym okresie rolę ich ojca przyjmuje Marduk[37]. Nie było ustalonej liczby Anunnaki. W tekstach źródłowych występują najczęściej jako grupa bogów, często określana jako „Wielcy Bogowie” (sum. da-nun-na dingir gal-gal-e-ne)[38]. Do Anunnaki zaliczano prawdopodobnie większość, jeśli nie wszystkich najważniejszych bogów[39]. W przekazach mitycznych mowa jest niekiedy o siedmiu Anunnaki (mit o Atrahasisie[40], Zejście Inanny do Świata Podziemnego), ich skład jest jednak niepewny. W jednym micie Inanna jest określona jako „najbardziej porywcza między bogami Anunna”[41], w innym sama jest sądzona przez Anunnaki[42]. Być może w niektórych tradycjach siódemka Anunnaki była tożsama z siódemką bogów „rozstrzygających losy”, w skład której wchodzili: An, Enlil, Enki, Ninhursag, Nanna, Utu i Inanna[43]. Od okresu średniobabilońskiego wśród najpotężniejszych Anunnaki wymienia się Marduka, Damkinę, Nergala i Madanu[44]. W jednym tekście mowa jest o „pięćdziesięciu Anunnaki z Eridu”[45], ich skład nie jest jednak opisany, a liczba jest raczej symboliczna[46]. Liczba Anunnaki mogła też sięgać sześciuset: w Enuma elisz Marduk rozdzielił obowiązki pomiędzy trzystu Anunnaki „nieba” i trzystu Anunnaki „ziemi”[47].
W dwóch przypadkach Anunnaki zostali dookreśleni za pomocą toponimu jako „Anunnaki (miasta) Lagasz” i „Anunnaki (miasta) Eridu”[48]. Poza tym w źródłach określani są także jako „Bogowie Losów” (sum. da-nun-na dingir nam-tar-re)[49] i „bóstwa opiekuńcze wszystkich krajów” (sum. dlamma kur-kur-ra)[50]. Być może do Anunnaki odnosi się określenie „Bogowie Gór” (sum. dingir.hur.sag.gá)[51].
Wielu bogów było określanych jako ci, którzy stali na czele Anunnaki. W zależności od tego, któremu bogu poświęcone były mit czy modlitwa, owe bóstwo często przedstawiano jako przywódcę Anunnaki – zabieg ten miał na celu podkreślenie potęgi bohatera danego utworu[52]. Anu miał być ojcem Anunnaki, jak również ich władcą[53]. Enlil i jego małżonka Sud mieli uprawnienie rozdzielania boskich praw me między Anunnaki[54], a sami Anunnaki byli członkami jego dworu[55]. Enki był „przewodnikiem pośród bogów Anunna”[56], Gilgamesz – ich sędzią[57]. W inskrypcji Sin-iddinama to bóg Utu jest tym, który „przewyższa Anunnaki”[58]; według inskrypcji z okresu panowania Utu-hengala „królem Anunnaki” był Nanna[59], a w modlitwie do Aszura władcą Anunnaki jest sam Aszur[60]. W micie o walkach Ninurty Anunnaki (podporządkowani Enlilowi) uciekają przed Ninurtą[61], który staje się „królem bogów Anunna”[62]; odpowiednio w micie o Errze Anunnaki „drżą” przed Errą[63]. W Enuma elisz Marduk co prawda wyznaczył zarząd nad Anunnaki bogu Anu, ale sam wydawał im bezpośrednie polecenia[64]. W tekście mitologicznym z okresu nowoasyryjskiego Marduk poprowadził armię Anunnaki przeciwko świątyni Ninurty w Nippur[65]; tekst jest poważnie uszkodzony, wydaje się jednak z niego wynikać, że ci Anunnaki byli w jakiejś zależności wobec bogów zaatakowanej świątyni[66]. Niektóre teksty wręcz wydają się nie tyle uwypuklać potęgę innego bóstwa, co celowo umniejszać rangę samych Anunnaki[67].
Po okresie starobabilońskim Anunnaki zaczęto zestawiać w opozycji do innej grupy bogów: Igigi[68]. Ich wzajemna relacja nie jest jasna. Jeszcze w starobabilońskim micie o Atrahasisie „Anunnaki nieba” zlecali Igigi wykonywanie ciężkiej pracy[69], z czasem jednak w tekstach to Igigi zaczęli być przedstawiani jako bogowie niebiańscy, podczas gdy Anunnaki nabierali cech chtonicznych[70]. Burkhart Kienast zauważa jednak, że tylko nieliczne teksty podkreślają opozycję „niebiańscy Igigi – chtoniczni Anunnaki”, w większości zaś źródeł te określenia wydają się być raczej synonimiczne[71]. Zwłaszcza w źródłach z I tys. p.n.e. paralelizm „Igigi – Anunnaki” mógł mieć charakter wyłącznie stylistyczny[72].
Anunnaki występują w źródłach zarówno jako bogowie niebiańscy, jak i chtoniczni. W mitach sumeryjskich Anunnaki razem z innymi bogami stwarzają świat i ludzi[73] i ofiarowują ludziom pierwsze narzędzie: motykę[74]. Anunnaki powiązani są także z przekazami o budowie świątyń: w inskrypcjach Gudei ta grupa bogów patronowała powstawaniu świątyni w Girsu[75], a w Enuma elisz Marduk zlecił im zbudowanie Esagili w Babilonie[76]. Prawdopodobnie można im przypisać funkcje opiekuńcze wobec przynajmniej niektórych miast (Lagasz, Eridu, być może także Nippur[77]) oraz dbałość o dobrostan ludzkości: w niektórych źródłach łączone są bowiem z urodzajem[78] i przywracaniem stanu równowagi[79]. Z drugiej strony Anunnaki z Eposu o Gilgameszu pomogli innym bogom w sprowadzeniu na ludzi potopu, choć jednocześnie opłakiwali zagładę ludzkości[80].
Ich najczęściej podkreślaną w źródłach prerogatywą było „ustanawianie losów”[81] – tak bogów[82], jak i zwykłych ludzi[83]. W tekście mitologicznym o ataku na świątynię Ninurty w Nippur Anunnaki mają przesłuchać pokonanych bogów z tejże świątyni[84]. W opisie świątyni Ningirsu Gudea wspomina o zewnętrznym pomieszczeniu przeznaczonym do sprawowania sądów przez Anunnaki[85]. W micie o Enkim Anunnaki, jako „ustalający losy”, zakładają siedziby w sanktuarium Enkiego, które ma wznieść się ku niebu[86], w dalszej części mitu Enki tworzy dla Anunnaki siedziby w miastach[87]. Według innych przekazów Anunnaki zamieszkują Czyste/Święte Wzgórze[88] lub Las Cedrowy, który lokalizowano w górach Libanu[89].
Anunnaki pojawiają się również w kompozycjach na instrument balag; przywoływani są w celu uśmierzenia gniewu innych bóstw[90].
Od okresu starobabilońskiego Anunnaki coraz częściej pojawiali się w roli bóstw chtonicznych. W sumeryjskiej wersji Zejścia Inanny do Świata Podziemnego siódemka Anunnaki pełni funkcję sędziów wydających wyrok na Inannę[91]. W akadyjskiej wersji tego mitu Anunnaki zamieszkują świat podziemny i piją jego wodę. Na rozkaz Ereszkigal zostali posadzeni na złotach tronach w pałacu ozdobionym perłami[92]. Również w micie o Errze Anunnaki mieszkają w Podziemiu, a w wyjątkowych okolicznościach mogą stanowić zagrożenie dla świata żywych[93]. Według tekstów zaklęć to Anunnaki prowadzili zmarłego do świata podziemnego[94] i przeprowadzali nad nim sąd[95]. Zmarły natomiast wygłaszał przed Anunnaki określone formuły, wręczał im figurki apotropaiczne i dary[96].
Anunnaki występują także w roli adresatów zaklęć związanych z uwięzieniem czarownic w świecie podziemnym[97]: obok innych bogów mieli on moc „związania” czarownika[98], jak i siłowego przeprowadzenia go przez bramy Podziemia[99]. W tekstach magicznych Anunnaki są również pośrednikami w kontaktach z duchami zmarłych[100].
Nic nie wiadomo o osobnych świątyniach przeznaczonych do kultu Anunnaki[101], prawdopodobnie dlatego, że poszczególni bogowie wchodzący w skład tej grupy mieli swoje osobne miejsca kultu[102]. Wiadomo jednak, że Anunnaki byli adresatami modlitw i ofiar[103]. Według mitu o Errze ludzie zostali stworzeni właśnie w celu składania ofiar dla Anunnaki[104]. Lista ofiar z okresu Ur III wskazuje, że składano im ofiary roślinne[105]. W zaklęciach Anunnaki otrzymywali ofiary kispu[106], czyli ofiary przeznaczone dla zmarłych przodków, które składano pod koniec miesiąca Abu (przypadającego na sierpień)[107]. Ofiary kispu dla Anunnaki pojawiają się również w późnym tekście z okresu seleukidzkiego opisującym rytuał przeprowadzany w związki z zaćmieniem księżyca[108]. Bardzo mała liczba tekstów nieliterackich (np. administracyjnych)[109], w których pojawiają się Anunnaki, wskazuje na ograniczoną rolę kultu tej grupy bogów. Adam Falkenstein zauważył ponadto, że forma „Anunnaki” nigdy nie pojawia się jako człon w imionach osobowych, co wskazuje na znikomą rolę tych bogów w prywatnej religijności[110].
N. Brisch, Anunna (Anunnaku, Anunnaki) (a group of gods), online.
A. Falkenstein, Die Anunna in der sumerischen Überlieferung, s. 128.
W najstarszych tekstach czasem był on pomijany, patrz forma "a-nun-na" w zaklęciu z okresu Ur III czy forma "a-nun-ke4-ne" w tekście z okresu staroakadyjskiego; D.O. Edzard, s.v. Igigū, [w:] RlA 5, s. 38.
ePSD, s.v. a: ‘water; semen; progeny’.
ePSD, s.v. nun: ‘prince; (as attribute) foremost, best’.
D.O. Edzard, s.v. Igigū, [w:] RlA 5, s. 37.
A. Falkenstein, Die Anunna in der sumerischen Überlieferung, s. 128.
Cylinder Gudei B I 21; A. Falkenstein, Die Anunna in der sumerischen Überlieferung, s. 128, przypis 10.
A. Falkenstein, Die Anunna in der sumerischen Überlieferung, s. 128, przypis 11.
A. Falkenstein, Die Anunna in der sumerischen Überlieferung, s. 129; B. Kienast, Igigū and Anunnakkū nach den akkadischen Quellen, s. 142; D.O. Edzard, s.v. Igigū, [w:] RlA 5, s. 38; N. Brisch, Anunna (Anunnaku, Anunnaki) (a group of gods), online.
A. Falkenstein, Die Anunna in der sumerischen Überlieferung, s. 129.
A. Falkenstein, Die Anunna in der sumerischen Überlieferung, s. 129.
D.O. Edzard, s.v. Igigū, [w:] RlA 5, s. 38.
Kienast B., Igigū, Anunnakkū und. B. Nach akk. Quellen, s. 40.
D.O. Edzard, s.v. Igigū, [w:] RlA 5, s. 37.
AN = Anum VI 311; R.L. Litke, A Reconstruction of the Assyro-Babylonian God-Lists, AN: dA-nu-um and AN: Anu šá amēli, New Haven, 1998, s. 221.
D.O. Edzard, s.v. Igigū, [w:] RlA 5, s. 38.
B. Kienast, Igigū and Anunnakkū nach den akkadischen Quellen, s. 143.
D.O. Edzard, Sumerian Grammar, s. 13.
N. Brisch, Anunna (Anunnaku, Anunnaki) (a group of gods), online.
B. Kienast, Igigū and Anunnakkū nach den akkadischen Quellen, s. 143.
Zestawienie najważniejszych poświadczeń w: B. Kienast, Igigū and Anunnakkū nach den akkadischen Quellen, s. 150–154.
A. Falkenstein, Die Anunna in der sumerischen Überlieferung, s. 127.
D.O. Edzard, Gudea and His Dynasty, s. 83, 89; A. Chapman, Gudea and the Gods, s. 46.
D. Frayne, Ur III Period (2112–2004 BC), s. 156.
D. Frayne, Old Babylonian Period (2003–1595 BC), s. 16, 34, 67, 169, 176, 241, 381.
B. Kienast, Igigū and Anunnakkū nach den akkadischen Quellen, s. 141, 145.
B. Kienast, Igigū and Anunnakkū nach den akkadischen Quellen, s. 147.
B. Kienast, Igigū and Anunnakkū nach den akkadischen Quellen, s. 144.
B. Kienast, s.v. Igigū, [w:] RlA 5, s. 40.
A. Falkenstein, Die Anunna in der sumerischen Überlieferung, s. 134.
N. Brisch, Anunna (Anunnaku, Anunnaki) (a group of gods), online.
K. Łyczkowska, K. Szarzyńska, Mitologia Mezopotamii, s. 68; K. Szarzyńska, Enki i Ninmah (stworzenie ludzi), s. 39.
A. Falkenstein, Die Anunna in der sumerischen Überlieferung, s. 129; K. Łyczkowska, K. Szarzyńska, Mitologia Mezopotamii, s. 68.
A. Falkenstein, Die Anunna in der sumerischen Überlieferung, s. 130.
D.O. Edzard, s.v. Igigū, [w:] RlA 5, s. 38.
D.O. Edzard, s.v. Igigū, [w:] RlA 5, s. 38 (podaje przykładowy, ale jak sam podkreśla – niepełny katalog).
K. Łyczkowska, Starobabiloński mit o Atrachasisie, s. 125.
K. Szarzyńska, Inana i kraj Ebih, s. 107.
K. Szarzyńska, Zejście Inany do Świata Podziemnego, s. 91.
S.N. Kramer, The Sumerians, s. 122–123.
J. Black, A. Green, Słownik mitologii Mezopotamii, s. 28.
S.N. Kramer, The Sumerians, s. 123; N. Brisch, Anunna (Anunnaku, Anunnaki) (a group of gods), online.
D.O. Edzard, s.v. Igigū, [w:] RlA 5, s. 38–39.
K. Łyczkowska, Enūma eliš, s. 41 (tablica szósta); N. Brisch, Anunna (Anunnaku, Anunnaki) (a group of gods), online.
A. Falkenstein, Die Anunna in der sumerischen Überlieferung, s. 129.
D.O. Edzard, Gudea and His Dynasty, s. 89 (RIME 3/1.01.07, Cyl. B).
B. Kienast, Igigū and Anunnakkū nach den akkadischen Quellen, s. 145.
A. Falkenstein, Die Anunna in der sumerischen Überlieferung, s. 127; B. Kienast, s.v. Igigū, [w:] RlA 5, s. 43.
J. Black, A. Green, Słownik mitologii Mezopotamii, s. 28.
K. Szarzyńska, Małżeństwo Enlila z boginią Sud, s. 15.
K. Szarzyńska, Stworzenie motyki dla ludzi, s. 137.
K. Szarzyńska, Enki – organizator świata, s. 48.
T. Abusch, D. Schwemer, Corpus of Mesopotamian Anti-Witchcraft Rituals, vol. 2, s. 203.
D. Frayne, Old Babylonian Period (2003–1595 BC), s. 169 (RIME 4.2.9.9).
D. Frayne, Sargonic and Gutian Periods (2334–2113 BC), s. 296 (RIME 2.13.06.2002).
B.R. Foster, Before the Muses, s. 320.
K. Szarzyńska, Zwycięskie walki Ninurty z Górą, s. 146.
K. Szarzyńska, Zwycięskie walki Ninurty z Górą, s. 168.
K. Gawlikowska, Erra, s. 102.
K. Łyczkowska, Enūma eliš, s. 41: „Przeznaczył ich bogu Anu, by strzegli jego nakazów”; „Anunnaki usta swe otworzyły i do Marduka, pana ich, tak rzekły”.
T. Oshima, “Damkianna Shall Not Bring Back Her Burden in the Future!”, s. 150–151.
T. Oshima, “Damkianna Shall Not Bring Back Her Burden in the Future!”, s. 147.
A. Falkenstein, Die Anunna in der sumerischen Überlieferung, s. 135; U. Gabbay, Pacifying the Hearts of the Gods, s. 286.
J. Black, A. Green, Słownik mitologii Mezopotamii, s. 28; N. Brisch, Anunna (Anunnaku, Anunnaki) (a group of gods), online.
K. Łyczkowska, Starobabiloński mit o Atrachasisie, s. 125–126.
N. Brisch, Anunna (Anunnaku, Anunnaki) (a group of gods), online.
B. Kienast, Igigū and Anunnakkū nach den akkadischen Quellen, s. 155.
B. Kienast, Igigū and Anunnakkū nach den akkadischen Quellen, s. 156; B. Kienast, s.v. Igigū, [w:] RlA 5, s. 41.
K. Szarzyńska, Cele stworzenia ludzkości, s. 133–134.
K. Szarzyńska, Stworzenie motyki dla ludzi, s. 137; K. Szarzyńska, Enki i Ninhursanga, s. 36–37.
A. Chapman, Gudea and the Gods, s. 46.
K. Łyczkowska, Enūma eliš, s. 41–42.
A. Falkenstein, Die Anunna in der sumerischen Überlieferung, s. 129–130.
K. Szarzyńska, Cele stworzenia ludzkości, s. 133: „aby pola bogów Anunna stały się liczne / i dostatek kraju pomnożony”.
D.O. Edzard, Gudea and His Dynasty, s. 89 (RIME 3/1.01.07, Cyl. B, vv. 10–11): „The people have all been settled (again), and the Land has gone home, / (but) the Anunna gods are all standing in admiration”.
K. Łyczkowska, P. Puchta, M. Kapełuś, Epos o Gilgameszu, s. 55–56.
B. Kienast, Igigū and Anunnakkū nach den akkadischen Quellen, s. 146–147.
A. Falkenstein, Die Anunna in der sumerischen Überlieferung, s. 131.
K. Łyczkowska, Epos o Gilgameszu, s. 52.
T. Oshima, “Damkianna Shall Not Bring Back Her Burden in the Future!”, s. 151.
D.O. Edzard, Gudea and His Dynasty, s. 86 (RIME 3/1.01.07, Cyl. A, vv. 746–747).
K. Szarzyńska, Enki – organizator świata, s. 52: „Twoje giguna dosięgnie obłoków, / twoje sanktuarium wniesie się ku niebu / i Anunna ustalą tam twoje losy”.
K. Szarzyńska, Enki – organizator świata, s. 57.
K. Łyczkowska, K. Szarzyńska, Mitologia Mezopotamii, s. 69; A. Falkenstein, Die Anunna in der sumerischen Überlieferung, s. 132.
K. Łyczkowska, P. Puchta, M. Kapełuś, Epos o Gilgameszu, s. 88.
U. Gabbay, Pacifying the Hearts of the Gods, s. 88.
K. Szarzyńska, Zejście Inany do Świata Podziemnego, s. 91: „Anunna, siedmiu sędziów, wydało wyrok w jej obecności”.
O. Drewnowska-Rymarz, Zejście Isztar do Świata Podziemnego, s. 90.
K. Gawlikowska, Erra, s. 98.
B. Kienast, Igigū and Anunnakkū nach den akkadischen Quellen, s. 147.
B. Kienast, Igigū and Anunnakkū nach den akkadischen Quellen, s. 147, 150–151; B. Kienast, s.v. Igigū, [w:] RlA 5, s. 43.
B. Kienast, Igigū and Anunnakkū nach den akkadischen Quellen, s. 147–148.
B. Kienast, Igigū and Anunnakkū nach den akkadischen Quellen, s. 146; T. Abusch, D. Schwemer, Corpus of Mesopotamian Anti-Witchcraft Rituals, vol. 1, s. 22.
T. Abusch, D. Schwemer, Corpus of Mesopotamian Anti-Witchcraft Rituals, vol. 1, s. 348.
T. Abusch, D. Schwemer, Corpus of Mesopotamian Anti-Witchcraft Rituals, vol. 2, s. 204.
T. Abusch, D. Schwemer, Corpus of Mesopotamian Anti-Witchcraft Rituals, vol. 2, s. 189.
A. Falkenstein, Die Anunna in der sumerischen Überlieferung, s. 127.
B. Kienast, Igigū and Anunnakkū nach den akkadischen Quellen, s. 144.
D. Frayne, Old Babylonian Period (2003–1595 BC), s. 169 (RIME 4.02.09.09); D.O. Edzard, Gudea and His Dynasty, s. 89 (RIME 3/1.01.07, Cyl. B).
K. Gawlikowska, Erra, s. 99.
D.O. Edzard, s.v. Igigū, [w:] RlA 5, s. 39.
B. Kienast, Igigū and Anunnakkū nach den akkadischen Quellen, s. 148; T. Abusch, D. Schwemer, Corpus of Mesopotamian Anti-Witchcraft Rituals, vol.1, s. 264.
T. Abusch, D. Schwemer, Corpus of Mesopotamian Anti-Witchcraft Rituals, vol. 2, s. 208.
A. Falkenstein, Die Anunna in der sumerischen Überlieferung, s. 127 (Falkenstein jeszcze nie znał pojedynczych tekstów administracyjnych, w których pojawia się nazwa Anunnaki, jednak z racji niewielkiej liczby tych dokumentów jego wnioski dalej są aktualne).
A. Falkenstein, Die Anunna in der sumerischen Überlieferung, s. 127.
- Abusch T., Schwemer D., Corpus of Mesopotamian Anti-Witchcraft Rituals, vol. I, Leiden–Boston 2011.
- Abusch T., Schwemer D., Corpus of Mesopotamian Anti-Witchcraft Rituals, vol. II, Leiden–Boston 2016.
- Black J., Green A., Słownik mitologii Mezopotamii, tłum. A Reiche, Katowice 1998.
- Brisch N., Anunna (Anunnaku, Anunnaki) (a group of gods), „Ancient Mesopotamian Gods and Goddesses” (Oracc and the UK Higher Education Academy), online 2019: http://oracc.museum.upenn.edu/amgg/listofdeities/anunna/ [dostęp: 25.08.2024].
- Chapman A., Gudea and the Gods: Intersecting Policy and Prophecy, „Studia Antiqua” 6/1 (2008), s. 41–49.
- Cuneiform Digital Library Initiative [= CDLI]: https://cdli.mpiwg-berlin.mpg.de/ [dostęp: 28.08.2024].
- Drewnowska-Rymarz O. (tłum.), Zejście Isztar do Świata Podziemnego, [w:] Mity akadyjskie, tłum. zbiorowe, Warszawa 2000, s. 86–91.
- Edzard D.O., [Igigū], Anunna und. A. Nach sumerischen Quellen, [w:] Reallexikon der Assyriologie und Vorderasiatischen Archäologie [= RlA] 5 (1976–1980), s. 37–40.
- Edzard D.O., Gudea and His Dynasty, Toronto–Buffalo–London 1997 (The Royal Inscriptions of Mesopotamia Early Periods [= RIME] 3.1).
- Edzard D.O., Sumerian Grammar, Leiden–Boston 2003.
- ePSD = http://psd.museum.upenn.edu/nepsd-frame.html [dostęp: 28.08.2024].
- Falkenstein A., Die Anunna in der sumerischen Überlieferung, [w:] Studies in Honor of Benno Landsberger on his Seventy-Fifth Birthday, April 21, 1965, ed. H. Güterbock, T. Jacobsen, Chicago–Illinois 1965, s. 127–140 (Assyriological Studies 16).
- Foster B.R., Before the Muses. An Anthology of Akkadian Literature, IIIrd ed., Maryland 2005.
- Frayne D., Sargonic and Gutian Periods (2334–2113 BC), Toronto–Buffalo–London 1993 (The Royal Inscriptions of Mesopotamia Early Periods [= RIME] 2).
- Frayne D., Ur III Period (2112–2004 BC), Toronto–Buffalo–London 1997 (The Royal Inscriptions of Mesopotamia Early Periods [= RIME] 3.2).
- Frayne D., Old Babylonian Period (2003–1595 BC), Toronto–Buffalo–London 1990 (The Royal Inscriptions of Mesopotamia Early Periods [= RIME] 4).
- Gabbay U., Pacifying the Hearts of the Gods: Sumerian Emesal Prayers of the First Millennium BC, Wiesbaden 2014.
- Gawlikowska K. (tłum.), Erra, [w:] Mity akadyjskie, tłum. zbiorowe, Warszawa 2000, s. 92–110.
- Heiser M.S., Clapper D., The Anunnaki Gods According to Ancient Mesopotamian Sources: English Translations of Important Scholarly Works with Brief Commentary, [sine loco] 2018 (angielskie tłumaczenie niemieckich artykułów von Sodena, Falkensteina i Kienasta).
- Kienast B., Igigū and Anunnakkū nach den akkadischen Quellen, [w:] Studies in Honor of Benno Landsberger on his Seventy-Fifth Birthday, April 21, 1965, ed. H. Güterbock, T. Jacobsen, Chicago–Illinois 1965, s. 141–158.
- Kienast B., Igigū, Anunnakkū und. B. Nach akk. Quellen, [w:] Reallexikon der Assyriologie und Vorderasiatischen Archäologie [= RlA] 5 (1976–1980), s. 40–44.
- Kramer S.N., The Sumerians: Their History, Culture, and Character, Chicago–London 1963.
- Łyczkowska K. (tłum.), Enūma eliš, [w:] Mity akadyjskie, tłum. zbiorowe, Warszawa 2000, s. 17–50.
- Łyczkowska K. (tłum.), Starobabiloński mit o Atrachasisie, [w:] Mity akadyjskie, tłum. zbiorowe, Warszawa 2000, s. 125–142.
- Łyczkowska K., Puchta P., Kapełuś M. (tłum.), Epos o Gilgameszu, Warszawa 2010.
- Łyczkowska K., Szarzyńska K., Mitologia Mezopotamii, Warszawa 1981.
- Oracc TLAB (Temple Life in Assyria and Babylonia: https://oracc.museum.upenn.edu/cams/tlab/corpus [dostęp: 28.08.2024]).
- Oshima T., “Damkianna Shall Not Bring Back Her Burden in the Future!” A New Mythological Text of Marduk, Enlil and Damkianna, [w:] A Woman of Valor: Jerusalem Ancient Near Eastern Studies in Honor of Joan Goodnick Westenholz, ed. W. Horowitz, U. Gabbay, F. Vukosavokić, Madrid 2010, s. 145–161.
- Szarzyńska K. (tłum.), Zejście Inany do Świata Podziemnego, [w:] Mity sumeryjskie, tłum. K. Szarzyńska, wyd. II, Warszawa 2010, s. 84–103.
- Szarzyńska K. (tłum.), Enki – organizator świata, [w:] Mity sumeryjskie, tłum. K. Szarzyńska, wyd. II, Warszawa 2010, s. 46–60.
- Szarzyńska K. (tłum.), Inana i kraj Ebih, [w:] Mity sumeryjskie, tłum. K. Szarzyńska, wyd. II, Warszawa 2010, s. 104–110.
- Szarzyńska K. (tłum.), Enki i Ninhursanga, [w:] Mity sumeryjskie, tłum. K. Szarzyńska, wyd. II, Warszawa 2010, s. 28–38.
- Szarzyńska K. (tłum.), Stworzenie motyki dla ludzi, [w:] Mity sumeryjskie, tłum. K. Szarzyńska, wyd. II, Warszawa 2010, s. 136–137.
- Szarzyńska K. (tłum.), Enki i Ninmah (stworzenie ludzi), [w:] Mity sumeryjskie, tłum. K. Szarzyńska, wyd. II, Warszawa 2010, s. 39–45.
- Szarzyńska K. (tłum.), Małżeństwo Enlila z boginią Sud, [w:] Mity sumeryjskie, tłum. K. Szarzyńska, wyd. II, Warszawa 2010, s. 13–20.
- Szarzyńska K. (tłum.), Cele stworzenia ludzkości, [w:] Mity sumeryjskie, tłum. K. Szarzyńska, wyd. II, Warszawa 2010, s. 133–135.
- Szarzyńska K. (tłum.), Zwycięskie walki Ninurty z Górą, [w:] Mity sumeryjskie, tłum. K. Szarzyńska, wyd. II, Warszawa 2010, s. 143–171.
